احکام طهارت



تألیف : محمد عزیز حسامی

طهارت در لغت به معنی نظافت و پاکیزه بودن از آلودگی‌ها و ناپاکی‌های حسی هم‌چون نجاسات و ناپاکی‌های معنوی مانند عیوب نفسانی است.
طهارت در اصطلاح فقه به معنی از بین بردن ممنوعیت مترتب بر حدث اصغر و اکبر و نیز نجاسات است. به عبارت دیگر آن چه که نماز ـ یا هر آن‌چه که در حکم نماز است ـ را مباح می‌گرداند، طهارت نامیده می‌شود. با توجه به آیه‌ی:
{ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا } (نساء / 43)
«و آبی نیافتید با خاک پاک تیمم کنید».
آب در پاکی و طهارت اصل است و خاک بدل آب است، و خداوند درباره‌ی این مایع حیات‌بخش می‌فرماید:
{ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا }  (فرقان / 48)
«و از آسمان آب پاک و پاک‌کننده را نازل می‌گردانیم».
در این آیه «طهور» یعنی مُطهِّر یا پاک‌کننده؛ پس آب وسیله‌ی پاک کردن و تمیز کردن نجاسات و آلودگی‌هاست.
آب مورد تأیید شرع برای انجام طهارت، آب مطلق است؛ یعنی آبی که هیچ ماده‌ی زایدی در آن نباشد. آبی که به طور طبیعی با خاک، گوگرد و یا هر ماده‌ای که در محل جریان آن قرار دارد مخلوط است، قابل استفاده در طهارت می‌باشد.
طهارت یا پاکی موردنظر شرع دو نوع است:
الف) طهارت از نجاست.
ب) طهارت از حدث اصغر و اکبر.
***
آب فراوان‌ترین ترکیب شیمیایی موجود در طبیعت است که سه چهارم سطح زمین را پوشانیده است و به سه شکل جامد، مایع و گاز در طبیعت یافت می‌شود. ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی منحصر به فرد آب و نیز مواد و املاح موجود در آن باعث شده است که آب بعد از هوا مهم‌ترین نیاز انسان برای زندگی باشد. یافته‌های علمی نشان می‌دهد که بدون آب، حیات به هیچ شکلی وجود ندارد [اسماعیل، عبدالعزیز؛ 1938؛ ص 13].
اعمال حیاتی و شیمیایی موجودات ذره‌بینی موجود در آب باعث از بین رفتن انواع آلودگی‌هایی می‌شوند که منبع آلی دارند. از این رو آب طبیعتاً پاک خلق شده و دارای قدرت پاک‌کنندگی است.
آرایش مولکولی آب سبب می‌شود که این مولکول از لحاظ الکتریکی ناقرینه شده و دارای برآیند دو قطبی شود. همین برآیند نسبتاً بزرگ موجب می‌شود که آب در مقابل ترکیبات یونی و ترکیباتی که بتوانند به صورت یون تجزیه شوند (مانند نمک طعام) حلال بسیار خوبی باشد [شهبازی و ملک‌نیا؛ 1371؛ جلد اول؛ ص 68].
وجود موادآلی در آب باعث اشتغال موجودات ذره‌بینی به تجزیه‌ی آن‌ها شده و اگر غلظت این مواد زیادتر از توان تجزیه‌ای موجودات ذره‌بینی باشد، قدرت دفاعی آن موجودات عملاً سلب شده و خاصیت پاک‌کنندگی آب از بین می‌رود؛ اما اگر عناصر موجود در آب قدرت پاک‌کنندگی آب را از بین نبرند و به طور طبیعی به آب اضافه شده باشند و جدا کردن آن‌ها از آب امکان‌پذیر نباشد، آن آب پاک کننده است چنان‌چه آب‌های معدنی و آب‌های گوگرددار از این نوع می‌باشند.

1-1- آب مشمّس

استعمال آب مشمّس برای نوشیدن و طهارت بدن مکروه است، آب مشمّس آبی است که در ظرفی فلزی در مقابل نور خورشید در مناطق گرمسیری قرار گرفته است و غالباً لایه‌ای چربی مانند روی آن دیده می‌شود. اصل در کراهت استعمال آب مشمس روایت امام شافعی رحمه‌الله از حضرت عمر  رضی الله عنه  است که فرموده است: استعمال چنین آبی در بدن باعث ابتلا به برص می‌شود.
***
در بهداشت اسلامی به نقش و اثرات نور خورشید در فعال کردن عناصر و اختلاف آثار بازتاب تشعشعات و یا اختلاف آثار تشعشعات عبور کرده از اجسام زلال با نور طبیعی خورشید توجه کرده است؛ در حالی که در بهداشت کلاسیک با وجود پیشرفت‌های همه جانبه‌ی علوم این مسایل مکتوم مانده است.
اختلافات مهم و اساسی بین امواج نور طبیعی خورشید با نوع دیگرش که قسمتی از بازتاب اجسام کدر و قسمتی پس از عبور از اجسام کدر (مانند امواج حرارتی) و قسمتی نیز پس از عبور از اجسام زلال وجود دارد. این سه دسته نور حاصل پس از برخورد اشعه‌ی آفتاب با اجسام از نظر کمیت و کیفیت و خواص و آثارشان در محیط زنده، با هم کاملاً متفاوتند؛ بدین معنی که در تابش مستقیم نور خورشید به آب تقریباً تمام انواع امواج و تشعشعات خورشید به آب وارد شد و آثار مختلفی در املاح و ترکیبات شیمیایی آب از خود بر جای می‌گذارد که فعال کردن عناصر شیمیایی و خود مولکول‌های آب نیز یکی از این آثار و خواص بوده و به همین جهت است که از نظر درمانی شستشو و آب‌تنی در آب دریاها عملاً در علم طب برای خود جایگاهی دارد. مثال عملی این مطلب را می‌توان در طراوت و شادابی بیشتر گیاهانی که با آب باران یا آب چشمه آبیاری شده‌اند در مقایسه با گیاهان آبیاری شده با آب لوله‌کشی مشاهده نمود [صبور اردوبادی، احمد؛ 1357؛ ص 67].
بنابراین، واضح است که قسمت اعظم نور خورشید که نمی‌تواند از جدار ظرف عبور کند برحسب نوع و جنس ظرف، مقداری به جدار ظرف جذب شده و قسمتی از طریق انعکاس، از جدار ظرف به خارج دفع می‌شود. علاوه بر تجزیه‌ی نور خورشید در اثر برخورد با اجسام فلزی و بازمانده‌ی اشعه‌ی جذب شده به صورت بازتاب و اهمیت حیاتی نور طبیعی، ناهماهنگی امواج به اشکال دیگری در محیط زنده‌ی سلولی، منشأ اثر واقع می‌شود و اگر ادامه یابد احتمال تأثیرات منفی در اعتدال بیولوژیکی محیط زنده و سلامتی بدن بیشتر می‌شود.
نکته‌ی دیگر این است که گرما تعادل اکسیژنی آب را بر هم می‌زند و با گرم شدن تدریجی آب در مقابل نور خورشید، اکسیژن موجود در آب تحلیل می‌رود و در نتیجه‌ی خروج مقدار زیاد اکسیژن، قدرت پاک‌کنندگی آب در عمل تصفیه و تطهیر کم می‌شود.

1-2- آب قلّتین

اگر مقدار آب از حد قلتین ـ 857/192 کیلوگرم ـ کمتر باشد، با افتادن نجاست در آن نجس می‌شود، اگر چه مقدار نجاست کم باشد و تغییری در آب ایجاد نکند. اما آب قلتین با افتادن مقداری نجاست در آن که باعث تغییر صفات سه‌گانه‌ی آب (رنگ، بو و طعم) نشود، نجس نمی‌شود؛ این مطلب از روایت شیخین رحمهما‌الله از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم  که فرموده است: «إذا بلغ الماء قلتین لم یحمل الخبث» «هرگاه مقدار آب به حد قلتین برسد نجس نمی‌شود» استنباط شده است؛ ولی اگر مقدار نجاست زیاد بوده و باعث تغییر یکی از صفات سه‌گانه‌ی آب قلتین شود، آب مذکور نجس محسوب می‌شود.
اضافه کردن آب به آب کمی که نجس شده است اگر مقدار آن را به حد قلتین برساند ـ در صورتی که صفات سه‌گانه‌ی آب تغییر نکرده باشد ـ باعث پاک شدن آب نجس می‌شود، اما اگر مقدار هر دو آب مجموعاً به حد قلتین نرسد، آب نجس است.
آب جاری در تمامی احکام مانند آب راکد است.
***
آب سالم و قابل آشامیدن آبی است پاک، زلال و گوارا؛ به علاوه نباید میکروب‌های بیماری‌زا و مواد سمی و شیمیایی با آن مخلوط شده باشد. برای اطمینان از سالم و تمییز بودن آب، لازم است که در طول سال تجزیه شیمیایی و باکتریولوژیکی آب انجام شود. از نظر باکتریولوژیکی دو نوع معیار برای بهداشت آب در نظر گرفته می‌شود:
1-  شمارش مجموع باکتری‌ها: تعداد باکتری‌های آب را با روش‌های استاندارد شمارش می‌کنند؛ اگر تعداد مجموع باکتری‌ها از 100 عدد در یک میلی‌لیتر آب تجاوز کند، احتمال آلودگی میکروبی و بیماری‌زا بودن آب وجود دارد.
2-  شمارش کُلیفرم[1]: وجود تعداد زیاد کیفرم یا باکتری‌های روده‌ای[2] در آب نشانه‌ی آلودگی آب با فضولات انسانی یا حیوانی است. براساس تعداد کلیفرم آب لوله‌کشی به چهار درجه تقسیم می‌شود:
درجه‌ی آب
میزان اطمینان
تعداد کلیفرم در 100 میلی‌متر
1
کاملاً سالم
صفر
2
سالم
2-1 عدد
3
مشکوک
10-3 عدد
4
غیرقابل شرب
10 و بیشتر

آب شرب نباید از درجه‌ی 1 و 2 پایین‌تر باشد [آذرگشب، اذن الله؛ 1375؛ ص 13].
به طور کلی می‌توان گفت که آب سالم از نظر فیزیکی، آبی است که؛ بی‌رنگ. بی‌طعم و بی‌بو باشد و از نظر شیمیایی دارای املاح استاندارد و یا در حد مجاز بوده، از نظر بیولوژیکی عاری از هرگونه عوامل بیماری‌زا باشد [اصفهانی و مهرابی توانا؛ 1377؛ ص 41].
اگر مقدار مواد آلی و آلوده‌کننده‌ی آب از تعداد موجودات ذره‌بینی (باکتری‌های ساپروفیت)[3] کمتر باشد، موجوددات ذره‌بینی می‌توانند آلودگی‌ها را پاک کنند، اما در صورتی که به علت کثرت مواد آلی یا تضعیف موجودات ذره‌بینی با اضافه‌کردن موادی به آب قدرت پاک‌کنندگی آن از بین برود، فعل و انفعالات شیمیایی به تغییر صفات آب منجر خواهد شد.
تغییر صفات سه‌گانه‌ی آب نیز نشان از اشباع آب از آلودگی‌هاست؛ بنابراین اگر آب قلتین یکی از صفات سه‌گانه‌ی آن تغییر کند قدرت پاک‌کنندگی خود را از دست داده و قابل استفاده در طهارت نیست.

1-3- شک در پاکی آب

اگر در پاکی دو ظرف محتوی آب شک شود، طهارت با آبی انجام می‌شود که احتمال پاکی آن وجود دارد. اما اگر در دو ظرف که یکی محتوی نجاستی چون ادرار و دیگری آب پاک است، اشتباهی پیش آید، شخص حق اجتهاد و انتخاب را ندارد.
***
حکم فوق که براساس قاعده‌ی فقهی «الیقین لا یزول بالشک» صادر شده است. در پیش‌گیری از وسواس و مشکلات روانی ناشی از آن اهمیت زیادی دارد. این حکم زمانی صادر می‌شود که در پاکی دو ظرف شک شود. اما اگر یکی از ظرف‌ها محتوی نجاست باشد، با توجه به قطعیت و یقین در نجس بودن یکی از دو ظرف، برای پیش‌گیری از آلودگی، شخص حق اجتهاد و اعمال نظر ندارد.
 

تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام، تألیف : محمد عزیز حسامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (فقه شافعی)

 

[1]- Coliform
[2]- enteric bacterias
[3] -Saprophyte bacterias

0 نظرات:

ارسال یک نظر