پايه های پلوراليسم

پايه های پلوراليسم

آزادی و کثرت گرایی در متون دینی خطبه جمعه: دکتر یوسف قرضاوي برگردان: عبدالعزیز سلیمی نگاه اسلام به هستی و زندگی بر پایه دو حقیقت بنیادین  زیر قرار گرفته است: حقیقت اول: توحید آفریدگار. حقیقت دوم: تعدد آفریده ها. اسلام نگاه، باور و اندیشه اش را در ارتباط با هستی و زندگی بر پایه آن دو قاعده قرار داده است، خداوند واحد و یکتا و غیر او متعدد و متکثرند. تنها اوست که در ذات، صفات و افعالش یگانه است. آفریدگارتمامی آفریده ها و پدیدها، دهنده و گیرنده زندگانی و معبود بی همتا تنها اوست و هیچکس بجز او شأن و شایستگی عبادت و استعانت را ندارد. «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿فاتحه5﴾ » «تنها تو را می پرستیم و فرمانبرداری می کنیم و تنها از تو یاری می طلبیم.» « قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ﴿1﴾اللَّهُ الصَّمَدُ ﴿2﴾لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ﴿3﴾وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ ﴿اخلاص4﴾» «(ای پیامبر بگو) او یگانه خداونداست، اوست مقصد و هدف، از کسی زاده نشده و کسی از او زاده نمی شود. و هیچکس هم شأن او نیست» به همین خاطر است که در اسلام «توحید»  عصاره و پایه ی تمامی بینش، منش و روش و روح و حقیقت اندیشه و فرهنگ و تمدن اسلامی به شمار می آید. « قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى كَلَمَةٍ سَوَاء بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ﴿آل عمران64﴾  «بگو اى اهل كتاب بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و بعضى از ما بعضى ديگر را به جاى خدا به خدايى نگيرد! پس اگر [از اين پيشنهاد] اعراض كردند،بگوييد شاهد باشيد كه ما مسلمانيم [نه شما.» تمامی پیامبران مخاطبان خویش را پیش از هر چیز به توحید در (عبودیت و استعانت) و رهایی از تمامی مظاهر بردگی و بندگی غیر الهی فراخوانده اند: «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُواْ فِي الأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿النحل36﴾   «و در حقيقت در ميان هر امتى فرستاده‏اى برانگيختيم [تا بگويد] خدا را بپرستيد و از طاغوت [=فريبگر] بپرهيزيد پس از ايشان كسى است كه خدا [او را] هدايت كرده و از ايشان كسى است كه گمراهى بر او سزاوار است ، بنابراين در زمين بگرديد و ببينيد فرجام تكذيب‏كنندگان چگونه بوده است.» به هر چیزی و کسی غیر از خداوند که عبادت و فرمانبرداری مطلق بشوند- انسان باشد یا غیر انسان- و جایگاهی فراتر از آنچه که دارد برایش قائل شوند، برای پیروان و اتباع طاغوت می شود. اسلام بشریت را از عبادت و بردگی غیر خداوند – عبادت اشیاء، عبادت خود، عبادت اشخاص، عبادت آسمان، عبادت حیوان، عبادت انسان، و عبادت هواهای نفسانی آزاد می سازد، و در یک جمله بشریت را از عبودیت غیر خداوند رهایی می بخشد. رسالت تمامی رسولان رهایی- که در آخرین دین و رسالت الهی متمرکز شده – دینی که حضرت محمد (ص) مأمویت ابلاغش را پیدا نمود، بر این اصل و پایه قرار گرفته اند که انسان ها در فضای آزادی زندگی کنند و از نسیم آزادی بهره مند شوند. زیرا که پیشتر عده ای عده ای دیگر را پرستش می کردند، و بعضی بعضی دیگر را خوار و درمانده گردانیده بودند. اینجا بود که اسلام به انسان ها فهمانید که جز در برابر خداوند سر فرود نیاورند و کمر خم نکنند و رکوع و سجده را تنها در برابر او روا شمارند. رسول گرامی اسلام در ابتدای نامه هایی که خطاب به قیصر روم و دیگر رهبران مسیحی می نوشت، ایشان را به این آزادی و آزادی بخشی فرا می خواند و این آیه قرآن را در آغاز نامه هایش به آنان یادآور می شد که: «قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى كَلَمَةٍ سَوَاء بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ﴿آل عمران64﴾    «بگو اى اهل كتاب بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و بعضى از ما بعضى ديگر را به جاى خدا به خدايى نگيرد پس اگر [از اين پيشنهاد] اعراض كردند بگوييد شاهد باشيد كه ما مسلمانيم [نه شما]» این حقیقت اول. حقیقت دوم: تعدد آفریده ها. محور سخن امروز من -پس از یاد آوری وحدانیت آفریدگار- موضوع تکثر و تعدد آفریده ها و (پدیده هاست) تکثر و تعدد نژادی، زبانی، دینی، فرهنگی وحزبی.  اسلام بر روی تمامی این تعدد و تکثر ها مهر تأیید نهاده و می نهد، دین خالص خداوند به انسان می گوید: تو در میدان هستی تنها نیستی، تو نباید خود را آفریدگاری که شریک و همسانی و مثل و مانندی ندارد، گمان ببری! زیرا دیگرانی هم هستند که در هستی و زندگی با تو شریکند، انسان ها لازم است به این حقیقت معرفت پیدا کنند و بدانند که جهان هستی جهانی متکثر و متعدد است. در ارتباط با تعدد نژادی و قومی است که خداوند متعال می فرماید: « يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴿لحجرات13﴾ » «اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد.در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست بى‏ترديد خداوند داناى آگاه است.» همه شما را از مرد و زنی آفریده ایم، همه فرزندان آدم و حوا هستید و شما را به صورت ملت ها و قومیت ها در آورده ایم، بخشی از مردم ترک، بخشی عرب، جمعی هندی و گروهی فارس و افغانی هستند، تا با یکدیگر از در تعارف و تفاهم و تعاون وارد شوید و از بیگانگی و در گیری و دشمنی دوری جویید. خداوند اینگونه – یعنی به صورت نژاد ها و قومیت ها- همه انسان ها را آفریده انسان هایی که همه از پدری بنام آدم و مادری بنام حوا پا به صحنه وجود نهاده اند. و خدای  یکتا ایشان را به بهترین صورت آفریده است. رسول خدا (ص) در مراسم «حجة الوداع» این حقیقت را خطاب به هزاران نفر بیان فرمود که: «ایها الناس! ان ربکم واحد و ان أباکم واحد، کلکم لآدم و آدم من تراب»[1] «ای مردم! پروردگارتان یکی وپدرتان نیز یکی است، همه ی  شما از آدمید و آدم نیز از خاک آفریده شده بود.» انسان ها باید به وجود نژاد ها و جنسیت های گوناگون اعتراف نمایند، نژادی نباید به تنهایی بر دیگر نژاد هافرمانروایی کند، نه آنگونه که یهودیان ادعا می کنند که نژاد اسرائیلی نژاد برگزیده ی الهی است و باید بر تمامی جهانیان تسلط پیدا کند. نه بدان صورت که بعضی از فیلسوفان یونان اعتقاد داشتند که، انسان ها از نظر آفرینش با یکدیگر تفاوت دارند، بعضی برای اربابی و پیشوایی و فرمانروایی و بعضی دیگر برای دنباله روی و پیروی و بردگی آفریده شده اند، گروهی ارباب و دیگر مردم رعیت اند. نه آنگونه که در یک مقطع زمانی آریایی های اروپایی مانند هیتلر فکر می کردند که نژاد آریایی  نژاد برتر است و باید بر جهان فرمان براند. و نه بدان شکل که برخی از فیلسوفان اخیر مانند (ارنست رنان) و دیگران بر این باور بودند که: برخی از نژادها و قوم ها بر دیگر نژاد و قوم ها برتری دارند. همه این باورها از نگاه اسلام محکوم، مردود و ناپذیرفتنی هستند، زیرا که اسلام تمامی انسان ها را بسان دانه های شانه در عبودیت خداوند و فرزند آدم بودن همسان به شمار می آورد. و براین باور است که تفاوت و برتری آنان تنها از دانش و مسؤلیت پذیری و درستکاری آنان سرچشمه می گیرد. « » قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿زمر9﴾ «(ای پیامبر) بگو آيا كسانى كه مى‏دانند و كسانى كه نمى‏دانند يكسانند تنها خردمندانند كه پندپذيرند.» «لاَّ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ » نساء: 95 «مؤمنان خانه‏نشين كه زيان‏ديده نيستند با آن مجاهدانى كه با مال و جان خود در راه خدا جهاد مى‏كنند يكسان نمى‏باشند.» « قُل لاَّ يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ » مائده: 100 «بگو که: ناپاک و پاک مثل هم نیستند، هر چند بسیاری ناپاک تو را شگفت زده کنند.» انسان ها از جعت دانش و مسئولیت پذیری و پرهیزکاری و ارزش های اخلاقی و میزان خدمتگذاری و درستکاری است که با یکدیگر تفاوت و تمایز پیدا می کنند. همه ی جنسیت ها و نژاد ها با هم برابرند، و بایستی با یکدیگر زندگی مسالمت آمیزی داشته باشند، هیچیک به دنبال سرکوبی دیگری نباشد و برای ارببن سردن نژاد دیگر اندیشه نکند و اقدامی را صورت ندهد. مثل اروپایی هایی که به قاره ی آمریکا رفتند و مردم بومی ساکن در آن را قتل عام کرده و از بین بروند، عمل نکنند. اروپاییان زمانی که وارد استرالیا گردیدند به نسل کشی ساکنین اصلی آن سرزمین اقدام کردند، وارد سرزمینی که شده اند برای از بین بردن ساکنین و نژاد های دیگر تلاش نموده و می نمایند. هیچ نژادی حق ندارد فرمان نابودی نژاد دیگری را صادر کند. زیرا آنان نیز مثل شما آفریده های الهی هستند و برای جانشینی و آباد سازی سرزمین خداوند دارای حق و مسئولیت هستند. پیامبر بزرگوار اسلام این حقیقت بزرگ را اینگونه بیان می فرماید که: «لولا الکلاب امة من الأمم لأمرت بقتلها»[2] «اگر سگ ها نیز برای خود امت و جامعه ای نبودند، دستور کشتارشان را صادر می کردم.» حتی جامعه های حیوانی -هر چند گاهی سبب اذیت و آزار انسان ها شوند- را نباید از بین برد! رسول گرامی اسلام در آن حدیث به این حقیقت قرآنی اشاره می فرماید که: « وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ ﴿انعام38﴾» « و هيچ جنبنده‏اى در زمين نيست و هيچ پرنده‏اى كه با دو بال خود پرواز مى‏كند مگر آنكه آنها [نيز] گروه‏هايى مانند شما هستند،ما هيچ چيزى را در كتاب [قرآن] فروگذار نكرده‏ايم سپس [همه] به سوى پروردگارشان محشور خواهند گرديد. » - تعدد زبانی و لغوی: همانگونه که وجود نژاد ها و قومیت ها حقیقتی انکار ناپذیر است، وجود زبان ها و لغت های متعدد نیز حقیقتی غیر قابل انکار است،‌ خداوند انسان ها را با زبان ها و لغت های گوناگون آفریده است. قرآن در این رابطه می گویند. « وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّلْعَالِمِينَ ﴿22الروم﴾» «و از نشانه‏هاى [قدرت] او آفرينش آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شماست قطعا در اين [امر نيز] براى دانشوران نشانه‏هايى است» یکی عربی، دیگری فارسی ، هندی ، انگلیسی و یا چینی سخن می گوید، صد ها و زبان وجود دارند و هر بخشی از جامعه بشری با زبان خاصی سخن می گوید. «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ» ابراهیم: 4 « و ما هيچ پيامبرى را جز به زبان قومش نفرستاديم تا [حقايق را] براى آنان بيان كند.» ما رسالت قرآن و اسلام که رسالت راهنمای نهایی و جهانی است ،با زبان عربی واضح و روشن نازل شده است را چگونه به جهانیان ابلاغ نماییم؟ باید آن را به زبان دیگران برگردانیم، تا با آن آشنایی پیدا نمایند. لازمه این مسئولیت اعتراف به وجود زبان ها و لغت های دیگر است، زبان هایی که بخشی از جامعه های جهانی با آن سخن می گویند. این آیه ای و نشانه ای از آیات الهی است. باید پذیرفت که در جهان زبان ها و لغت های متعددی موجودند، و هیچکس حق ندارد بر زبان و لغت دیگری سخت بگیرد و تعصب ورزد و به دنبال منزوی نمودن آن باشد. -  کثرت گرایی (و پلورالیسم) دینی کثرت گرایی دینی نیز واقعیتی انکار ناپذیر است. زیرا که خداوند انسان ها را در دانش و خواست و اراده متفاوت آفریده است، هر یک را عقلی داده که با آن می اندیشد و اراده و خواستی را ارزانی داشته که اقدامی خاصی را صورت می دهد و چیزی را به چیزی دیگر ترجیح می دهد. و خصلت ها ، توانایی ها و استعداد های مختلفی را عطا نموده که انسان ها بر اساس آن ها نوع بینش ، روش زندگی خویش را انتخاب می کنند. اما اگر خداوند می خواست می توانست تمامی انسان ها را - همچون فرشتگان –  فرمانبردار بیافریند و همه آنان را فطرتاً اهل توحید بنماید، تاجز او کسی و چیزی را عبادت ننمایند. فرشتگانی که در موردشان می فرماید: «لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ » ﴿التحریم 6) «از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى‏كنند و آنچه را كه مامورند انجام مى‏دهند.» «يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ ﴿20انبيا’﴾» «شبانه روز بى‏آنكه سستى ورزند فرمانبرداري و نيايش مى‏كنند.» فرشتگان اینگونه اند. اما خداوندی انسان را به صورت دیگری آفریده و او را به وسیله «اراده و اختیار» ویژگی خاصی بخشیده است، اوست که خود سرنوشت و آینده خویش را ترسیم می کند. «قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءكُمُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِوَكِيلٍ ﴿108﴾ » یونس: 108 «بگو اى مردم حق از جانب پروردگارتان براى شما آمده است پس هر كه هدايت‏يابد به سود خويش هدايت مى‏يابد و هر كس گمراه گردد به زيان خود گمراه مى‏شود و من بر شما نگهبان نيستم .» «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ ﴿فصلت:46﴾» «هر كس كاري شايسته كند به سود خود اوست و هر كس بدى كند به زيان خود اوست و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمكار نيست.» « وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء فَلْيَكْفُرْ » کهف: 29 « و بگو حق از سوي پروردگارتان أمده است،پس هر كس بخواهد بگرود و هر كه بخواهد انكار كند.» خداوند به انسان ها اراده و اختیار و توان داده تا نوع زندگی و سرانجام خویش را خود نعیین کنند و به هیچوجه آنان را مجبور ننموده تا دین معینی را بپذیرند و به آن ایمان بیاورند. آنها را آزاد گذاشته ، اسباب و استعداد و اراده را به ایشان ارزانی داشته،‌ پیامبرانی را فرستاده و کتاب هایی را نازل نموده تا آنان را برای حسن استفاده از آزادی و انتخاب درست یاری دهند.خداوند اینگونه آنها را آفریده است. «.وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ *إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ ﴾..» هود: 118-119 «(ای پیامبر و ای انسان ها)اگر پروردگار تو مى‏خواست قطعا همه مردم را امت واحدى قرار مى‏داد،در حالى كه پيوسته در اختلافند مگر كسانى كه پروردگار تو به آنان رحم كرده و براى همين آنان را آفريده است.» بسیاری از مفسرین قرآن می گویند: یعنی خداوند حکمت را در وجود تعددها و تمایزها میان انسان ها دیده. زیرا که آنان را در اندیشه و اراده متفاوت آفریده است. در نتیجه در مورد دینی که هر یک برای خود انتخاب می کنند با یکدیگر تفاوت خواهند داشت. «وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لآمَنَ مَن فِي الأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ ﴿99يونس﴾» «چنانچه پروردگارت می خواست تمامی کسانی که بر روی زمین زندگی می کنند همه ایمان می آوردند، مگر تو می خواهی مردم را با زور و اکراه مجبور کنی که ایمان بیاورند؟!» نه به هیچوجه نباید مردم را بر خلاف خواستشان به چیزی مجبور کرد. از همان گذشته های دور حضرت نوح به مردم زمان خویش فرمود: «قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّيَ وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَنُلْزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا كَارِهُونَ ﴿28هود» «گفت اى قوم من فکر می کنید اگر از طرف پروردگارم حجتى روشن داشته باشم و مرا از جانب خود رحمتى بخشيده -كه بر شما پوشيده است-مگر قرار است  شما را در حالى كه از آن بدتان می آید به پذیرشش وادار كنيم؟». مگر می خواهم شما را با زور در مسیر هدایت قرار بدهم؟ نه به هیچوجه! شما آزادید هر نوع زندگی را (مشروط به اینکه به آزادی و زندگی دیگران زیان نرسانید)برای خود انتخاب کنید. خداوند مردم را بر ادیان گوناگون آفریده است. بر این اساس تفاهم و زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان با یکدیگر ضرورت حیاتی دارد، نباید هیچکس را به دست برداشتن از دین خود و گردن نهادن به دینی دیگر ناچار کرد. زیرا که خداوند می فرماید. «لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿بقره256﴾» « درقبول و يارد دين هيچ اجبارى نيست،و راه از بيراهه بخوبى معلوم شده است،پس هر كس به طاغوت كفر ورزد و به خدا ايمان آورد به يقين به دستاويزى استوار كه آن را گسستن نيست چنگ زده است و خداوند شنواى داناست» به همین خاطر باید با پیروان ادیان مخالف از در تسامح وارد گردید، اجبارشان به پیروی از دین اسلام به هیچوجه روا نیست، همچنین به هیچکس اجازه نمی دهیم ما را به دست برداشتن از دین خود ناچار نماید و از اطاعت و عبادت خداوند خویش بازدارد، و هیچکس را حق دخالت در دین دیگران نیست. این تعدد و تکثرگرایی دینی از همان دوران وجود مسلمانان در مکه و پس از آن در مدینه مورد احترام بوده است. در یکی از سوره های قرآن بر روی ضرورت افتخار و التزام به دین خود و لزوم احترام کامل به دین دیگران هر دو تأکید شده است، گاهی عده ای گمان می برند که این دو باهم در تضادند. سوره «کافرون» تنها سوره ای است که خداوند با عنوان (ای کافران!) غیر مسلمانان را مورد خطاب قرار می دهد، زیرا که غالباً آن ها را با عناوینی مانند: «ای مردم! » «ای بندگانم!» «ای فرزندان آدم!» مورد خطاب قرار داده است. اما در سوره ی کافرون می فرماید: « قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ ﴿1﴾لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ ﴿2﴾وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ ﴿3﴾وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُّمْ ﴿4﴾وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ ﴿5﴾لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ» ﴿ الكافرون6﴾ «بگو اى كافران *آنچه را كه مى‏پرستيد من نمى‏پرستم *و آنچه را من مى‏پرستم شما عبادت كننده اش نيستيد *و من نيز عبادتکننده معبودهایتان نیستم *و آنچه  را مى‏پرستم شما نمى‏پرستيد *دين شما براى خودتان و دين من براى خودم» مشرکان با رسول خدا (ص)برای  معامله با او پیشنهاد می دادند ،‌  آنان می خواستند رسول خدا  یک سال خدایان آنان را عبادت کند و آنان نیز یکسال خدای او را عبادت نمایند، یعنی هر یک دین دیگری را تجربه کند. اما خداوند متعال به صورتی قاطع این پیشنهاد و معامله گری را مردود و غیر قابل قبول شمرد. «... آنچه را كه مى‏پرستيد من نمى‏پرستم *و آنچه را من مى‏پرستم شما عبادت كننده اش نيستيد *و من نيز عبادتکننده معبودهایتان نیستم * و آنچه  را مى‏پرستم شما نمى‏پرستيد.» این تکرار و تأکید هدفمند بوده و هست تا پیامبر و پیروانش را بر آئین خویش استوار و ثابت قدم بدارد ، تا به دین خود افتخار کنند. در پایان سوره است که می فرماید: « دين شما از آن خودتان و دين من نيز براى خودم» یعنی هر چند هر طرف از دینی پیروی می نمایم، ولی میدان زندگی گنجایش من و شما را دارد،‌ اما مشرکین متعصب و تمامیت خواه و انحصار طلب می گفتند: نه! ما دین خود را داریم، اما تو دارای دینی نیستی! این عین تعصب و خشک مغزی است. این که فقط خود را ببینی و تأیید کنی و دیگران را نادیده بگیری و نفی نمایی. انحصار طلبی و تمامیت خواهی دینی و مذهبی؟ بر این اساس،  باور برخی از دوستان را که با استدلال به آیه: «ان الدین عند الله الاسلام» می گویند: دینی غیر از اسلام وجود ندارد، نادرست می دانم. هیچ ایرادی وجود ندارد که دین خود را حق و درست بدانیم،‌ زیرا هر کسی که به دینی باور دارد،‌ تنها دین خود را حق و صحیح به شما می آورد و در این ارتباط مورد ملامت قرار نمی گیرد. با این وصف بر این باوریم که در جوامع بشری ادیان دیگری وجود دارند، حتی دین مشرکین و بت پرستان،‌که خداوند از زبان پیامبرش خطاب به ایشان می فرماید: «لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ» «دینتان از آن خودتان و من نیز دین خود را دارم» همچنین اهل کتاب نیز دارای دین خاص خود هستند. «يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقِّ » نساء: 171 « اى اهل كتاب در دين خود غلو مكنيد و در باره خدا جز [سخن] درست مگوييد!» « قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلاَ تَتَّبِعُواْ أَهْوَاء قَوْمٍ قَدْ ضَلُّواْ » مائده: 77 «بگو اى اهل كتاب در دين خود بناحق گزافه‏گويى نكنيد و از هوسهاى گروهى كه پيش از اين گمراه گشتند، تبعیت ننمایید!» دین های دیگری وجود داشته اند. که قرن ها در آغوش و در پناه اسلام می زیسته اند، آئین های مسیحی، یهودی، مجوسی، هندو و ... ادیان در جوامع اسلامی دارای پیروان فراوانی بوده و در پناه نظام اسلامی و در اوج قدرت و سیادت آن می زیسته اند. مسلمانان می توانستند دین خود را با اجبار به آنان تحمیل کنند و احکام اسلام را با اکراه بر ایشان جاری سازند، اما هیچگاه چنین نکردند، زیرا اسلام ایمانی را که بویی از اکراه و اجبار در آن باشد نمی پذیرد. زیرا که  ایمان باید بر اساس «اراده ، اختیار و انتخاب کامل» قرار داشته باشد. بر همین اساس مسلمانان هیچگاه غیر مسلمانان را به مسلمان شدن مجبور ننموده اند، و خود مستشرقین غربی مانند «توماس آرنولد» در کتاب «فراخوانی به اسلام» می گوید: «در تاریخ اسلام به هیچوجه نمی یبابیم که مسلمانان دیگران را به زور مسلمان کرده باشند.» پیروان دیگر ادیان در میان مسلمانان به عنوان «اهل ذمه»(شهروند مورد حمایت) زندگی می کرده اند، از نمامی حقوق مسلمانان بر خوردار بوده اند، دارای کلیساها ، صلیب و ناقوس ها ، لباس ها و عبادت های خاص به خود بوده اند، هیچکس آنان را مجبور ننمود که آن ها را کنار بگذارند. حتی گفته می شود، به ایشان توصیه می شد که: از لباس و فرهنگ خود را پاسداری نمایند. اگر چنین توصیه ای هم در کار نبوده باشد ما دامی که حق داشته اند از دین و شعائر خود پیروی کنند، پاسداری از لباس و فرهنگ جزو همان آزادی ایشان بوده است. یکی از مسائل بااهمیت در میدان تسامح  و تحمل پذیری مسلمانان نسبت به پیروان دیگر ادیان این است که، آنان به ترک امور مباح در دین خود بخاطر مجامله و دلخوشی مسلمانان ناچار نمی شوند. آنان به هیچوجه برای خودداری ازخوردن گوشت خوک و نوشیدن شراب تحت فشار قرار نمی گرفته اند، زیرا که به مسیحیان در ممالک اسلامی اجازه ی نوشیدن شراب داده می شد. آنان اقدام به پرورش خوک می نمودند و از گوشت آن استفاده می کردند،زیرا آن ها را در دین خود روا و مباح به شمار می آوردند. تا جایی که امام ابو حنیفه و شاگردانش بر این باور بودند که: اگر مسلمانی خمره ی شراب غیر مسلمانی را بشکند و شرابش را بریزد، تاوان آن را باید بپردازد! شرابی که نوشیدنش در باور مسلمانان «ام الخبائث»‌ پلیدی و عملی شیطانی است! تسامح واقعی یعنی همین. کثرت گرایی دینی به تسامح نیازمند است. اما در اینجا این پرسش مطرح می شود: انسانی که دین خود را عین حق و حقیقت می داند و دین دیگران را باطل به شمار می آورد و در قرآن می خواند که: « إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ » آل عمران: 19 «دین مورد نظر خداوند همان اسلام است.» « وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ » آل عمران85 «هر کسی غیر از اسلام دین دیگری را پذیرا شود از او پذیرفته نمی شود» در این صورت چنان انسانی با چنین باورهایی چگونه می تواند با پیروان دیگر ادیان از در تسامح وارد شود؟ این موضوع نیازمند بیشر شکافته شدن است، زیرا که بسیاری در ارتباط با آن دچار اشتباه شده اند. مفاهیمی در جهت تقویت روح تسامح: یکی از مظاهر بدیع باورها و ارزش های اسلامی این است که، انسان مسلمان علی رغم افتخار به مسلمان بودن خود بر پایه این فرموده ی خداوند: «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ » فصلت: 33 «و كيست‏خوشگفتارتر از آن كس كه به سوى خدا دعوت نمايد و كار نيك كند و گويد من [در برابر خدا] از تسليم‏شدگانم.» و براساس‌ باورها و اندیشه هایی که دین خالص خداوندفرا راهش نهاده ،او را به زندگی مسالمت آمیز و تسامح بی نظیر با مخالفان و پیروان دیگر ادیان وادار می نماید. 1- وجود اختلاف قانوت وخواستی خدایی. یکی از آن مفاهیم و ارزش های بنیادین این است که اسلام به  پیروانش آموخته که وجود اختلاف برخاسته از خواست و مشیت الهی است. « هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنكُمْ كَافِرٌ وَمِنكُم مُّؤْمِنٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ » تغابن: 2 «اوست آن كس كه شما را آفريد برخى از شما كافرند و برخى مؤمن و خدا به آنچه مى‏كنيد بيناست.» خداوند بدین گونه انسان ها را آفریده است و خواست او چنین بوده است. « وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ » هود: 188 « و اگر پروردگار تو مى‏خواست قطعا همه مردم را امت واحدى قرار مى‏داد در حالى كه پيوسته در اختلافند.» از آنجا که این واقعیت بر اساس اراده و مشیت  الهی است و اراده و مشیت او مدام از جهت حکمت است، به هیچوجه معقول و روا نیست که ما علیه اراده الهی قیام کنیم. زیرا اراده اوست که تحقق می یابد و غلبه پیدا می کند و هرچه را که بخواهد می شود. و هر چه را که نخواهد وجود پیدا نمی کند و رخ نمی دهد. بر این اساس انسان مسلمان خیالش آسوده می شود که چنین چیزی برخاسته از خواست خداوند است و می تواند آفریده ها و پدیده ها و اراده الهی را به میل خود دگرگون نماید؟اوست که همه چیز را به بهترین و مناسب ترین صورت و روش آفریده است. 2- تنهاخداوند بازخواست کننده است. موضوع دوم این است، زمانی که مردم اختلاف پیدا نمودند، عده ای ایمان آوردند و راه هدایت و اصلاح را در پیش گرفتند و گروهی راه کفر و گمراهی و فسق و فجور را برای خود برگزیدند،‌ غالباًمحاسبه و مجازاتشان در این دنیا صورت نمی گیرد. زیرا که جهان دیگری برای پاداش راه یافتگان و مجازات گمراهان هست و تنها تصمیم گیرنده درباره ی چگونگی آن پاداش و مجازات ها خداوند است و بس. این حقیقتی است که به ما آرامش می بخشد. زیرا که پاداش و مجازات در اختیار خداوند دادگری است که به هیچکس ستمی را روا نمی دارد. «وَإِن جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ* اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ » الحج: 68-69 «و اگر با تو مجادله كردند،بگو خدا به آنچه مى‏كنيد داناتر است* خدا روز قيامت در مورد آنچه با يكديگر در آن اختلاف مى‏كرديد داورى خواهد كرد. » «فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ.» شورا: 15 «بنابراين به دعوت پرداز و همان گونه كه مامورى ايستادگى كن و از هوسهاى آنان پيروى مكن و بگو به هر كتابى كه خدا نازل كرده است،ايمان آوردم و مامور شدم كه ميان شما عدالت كنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست،اعمال ما از آن ما و اعمال شما از آن شماست ميان ما و شما خصومتى نيست،‏خدا ما را جمع مى‏كند و فرجام به سوى اوست.» «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ » الحج: 17 «كسانى كه ايمان آوردند و كسانى كه يهودى شدند و صابئى‏ها و مسيحيان و زرتشتيان و كسانى كه شرك ورزيدند،البته خدا روز قيامت ميانشان داورى خواهد كرد زيرا خدا بر هر چيزى گواه است.» 3- احترام به حقوق بشر: موضوع سوم این است که اسلام برای انسان از جهت انسان و آدم بودنش احترام قابل است و او را مکرم می شمارد. «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً.» الاسراء: 70 «و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم و آنان را در خشكى و دريا [بر مركبها] برنشانديم و از چيزهاى پاكيزه به ايشان روزى داديم و آنها را بر بسيارى از آفريده‏هاى خود برترى آشكار داديم.» پروردگار نعمت های پیدا و پنهانش را به انسان ارزانی داشته و او را جانشین خویش در زمین گردانیده است . اسلام انسان  را خلاصه و عصاره هستی می داند و بدون توجه به رنگ و نژاد و زبان و زشتی و زیبایی صورت او را محترم و مکرم به شمار می آورد. انسان در پیشگاه پروردگار بدون توجه به دین ، قبیله ، جامعه و جایگاه اجتماعیش محترم است. مسلم و بخاری (رض) در دو کتاب صحیح خود روایت می کنند که: «روزی عده ای جنازه ای را حمل می کردند و به نزدیک رسول خدا(ص) که رسیدند او از جای خویش برخاست، چند نفر از اصحاب که خدمت او بودند، عرض کردند یا رسول الله! آن شخص فوت شده یهودی بود، چگونه به احترام او از جای خود برخاستی!؟رسول خدا (ص) فرمود: مگر انسانی نبود؟» [3] به آن اخلاق و آن پاسخ بدیع خوب فکر کنید!، و بدانید که نفس انسان بودن از نگاه اسلام محترم و مورد حمایت است. خداوند متعال می فرماید: «أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا» مائده: 32 «هر كس دیگری را جز به قصاص قتل يا [به كيفر] فسادى در زمين بكشد،چنان است كه گويى همه مردم را كشته باشد.» این مطلب پرده تعصب را از روی چشم انسان اهل ایمان بر می دارد و روح تسامح را در او تقویت و افق نگاهش  را گسترش می بخشد. 4- رعایت عدالت و انصاف با همگان: عامل چهارم این است که اسلام به مراعات عدالت و دادگری با تمامی مردم با دوستان و دشمنان، دور و نزدیک، مسلمان و کافر ،اهل صلح و جنگ طلب اکیداً دستور می دهد.این چیزی است که انسان مسلمان باید آن را مراعات نماید. زیرا که خداوند می فرماید. « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ...» نساء: 135 «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! پيوسته به عدالت قيام كنيد و براى خدا گواهى دهيد هر چند به زيان خودتان يا [به زيان] پدر و مادر و خويشاوندان [شما] باشد.» در آیه دیگری می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ » مائده: 8 «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! براى خدا به داد برخيزيد [و] به عدالت‏شهادت دهيد و البته نبايد دشمنى گروهى شما را بر آن دارد كه عدالت نكنيد،عدالت كنيد كه آن به تقوا نزديكتر است و از خدا پروا داريد كه خدا به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است.» یعنی خشم و کینه تان از آن ها شمارابه زیر پا نهادن عدالت وادار نکند. زمانی که یهودیان به روال و عادت همیشگی خود خواستند به حضرت عبدالله بن رواحه رشوه بدهند تا میزان محصول خرمای آن ها را کمتر گزارش کند، در عکس العملی خشم آلود نسبت به این پیشنهاد به آن ها گفت: ای دین ستیزان! بخدا سوگند شما را از میمون و خوک بدتر می دانم و رسول خدا را از خویشتن بیشتر دوست دارم، اما حاضر نیستم یک دره به شما ستم کنم و حقتان را ضایع نمایم، یهودیان گفتند: این همان عدالتی است که آسمان ها و زمین بر اساس آن استوار و پایدارند»[4] اصل مراعات عدالت با تمامی مردم بسیار مهم و سرنوشت ساز است، اینگونه اسلام روح تسامح با مخالفان را در دل اهل ایمان استوار می نماید و بر این اساس انسان مسلمان به راحتی می تواند با پیروان دیگر ادیان و مخالفان زندگی کند و بر پایه دادگری و مهربانی رفتار نماید و به این باور برسد که زمین خدا از آن همه است و گنجایش همگان را دارد. تعدد فرهنگ ها: لازمه ی وجود و تعدد ادیان، اعتراف به وجود تعدد فرهنگ هاست، زیرا مادامی که جامعه ها از ادیان مختلفی پیروی می نمایند، به تبع آن فرهنگ ها نیز متعدد خواهند بود. پاره ای از مسائل فرهنگی با نگاه به زندگی ، نوع ارزش ها ، عادات و تقالید مردم در ارتباط است. مردم جامعه های مختلف در تمامی آن موارد با هم متفق نیستند، در شیوه لباس پوشیدن، خورد وخوراک ،  نوع خانه و زندگی و منش و روش با یکدیگر تفاوت دارند. و هر یک گونه خاصی از زندگی  را برای خود برگزیده اند. مردمی چیزی را می خورند و مردمی دیگر همان را بسیار بدمزه و تهوع آورمی دانند، جمعی به گونه خاصی خانه هایشان را می سازند و جمعی دیگر به صورتی دیگر،‌ عده ای با زبانی سخن می گویند و می نویسند و عده ای دیگر با زبانی دیگر سخن می گویند و به روش های خاص خود آن را می نویسند. عده ای از چپ به راست و عده ای دیگر از راست به چپ می نویسند، جامعه ها در این گونه مسائل با یکدیگر تفاوت دارند. اسلام وجود اینگونه تفاوت ها در فرهنگ مردم را پاس می دارد، و تحمل تمامی آن ها را دارد و در جامعه اسلامی و در تاریخ تمدن اسلامی مردمانی از تمامی آن فرهنگ ها وجود داشته اند. اسلام نوع خاصی از خوراک و لباس را بر آنان تحمیل نمی کند، شما آزادید هر گونه میل دارید، غذا بخورید و هر چیزی را که دوست دارید بپوشید،‌هیچگاه فرهنگ و نوع خاصی از زندگی را بر پیروان دیگر ادیان تحمیل ننموده و برای همرنگ نمودنشان با مسلمانان تلاشی را صورت نداده است. زیرا که از نظر اسلام مردم در پایبندی به فرهنگ ها، عرف و عادات خود آزادند و مسلمانان حق ندارند در اینگونه امور آنان دخالت کنند. نقش تنوع فرهنگی در تسریع روند پیشرفت و تمدن: ادیان و فرهنگ ها ی مختلف در تسریع روند تمدن اسلامی و تقویت آن مشارکت داشته اند، و در عین اینکه هر یک در زندگی دارای بینش و روش خاص به خود بوده اند. در بخشی و گوشه ای نقشی را در تقویت تمدن اسلامی بر عهده گرفته اند، این حقیقت حاصل تنوع است. و تنوع عاملی تأثیر گذار بر روی روند پیشرفت تمدن هاست. زیرا که تمدن یک شکل و یکرنگ و تک بعدی تمدنی ضعیف، راکد و فقیر خواهد بود، تمدن غنی و پیشرو تمدنی است که از همه ی فرهنگ ها بهره مند شود و از استعداد ها و امکانات همگان استفاده کند. از طرف دیگر تنوع پدیده ای جاری و ساری در نظام هستی است. خداوند می فرماید: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ* وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء » فاطر: 27-28 «آيا نديده‏اى كه خدا از آسمان آبى را فرود آورد و به [وسيله] آن ميوه‏هايى كه رنگهاى آنها گوناگون است،بيرون آورديم و از برخى كوهها راهها [و رگه‏ها]ى سپيد و گلگون به رنگهاى مختلف و سياه پر رنگ [آفريديم] و از مردمان و جانوران و دامها كه رنگهايشان همان گونه مختلف است [پديد آورديم] از بندگان خدا تنها دانايانند كه از او مى‏ترسند.» از نظر این آیه عالمان و دانشمندان آنانی هستند که با اسرار هستی ، اختلاف رنگ ها و پدیده ها و آفریده ها آشنایند، اینگونه زندگی شکوفا می شود و پر بار می گردد، ما به دنبال تحمیل نوع خاصی از زندگی بر دیگران نیستیم و نمی خواهیم دیگران را از میدان به در نماییم. این یعنی احترام به تعدد فرهنگ ها. کثرت گرایی سیاسی و حزبی: در علوم  و اندیشه سیاسی از کثرت گرایی حزبی و سیاسی نیز سخن به میان آمده است، و گفته می شود که لازم است دولت ها به وجود احزاب و گروه ها اجازه حضور و فعالیت بدهند، و در ارتباط با نظام دمکراسی مدام از این موضوع دم می زنند. و می گویند: این سیستم دمکراسی است که به تعدد احزاب و کثرت گرایی و آزادی های سیاسی احترام می نهد. اما این حقیقتی است که اسلام قرن ها پیش پیام آور آن بوده و درعلم و عمل این گونه تعدد حزبی و آزادی های سیاسی را پاس داشته است. و به مردم اجازه داده دیدگاه های سیاسی خود را اظهار نمایند و با رهبران سیاسی مخالفت کنند و از ایشان انتقاد کنند. انتقاد افراد از حکام: (این موضوع بنیادین که از نگاه اسلام اصیل شکل گیری حکومت ها ناشی از اراده و خواست و انتخاب مردم است و آنان می توانند و حق دارند مسئولین نظام را در انتخاباتی آزاد تغییر دهند-و حکومت ها در چهار چوب سه اصل«شورا و انتخاب ، عدالت و دادگری و اهلیت و شایستگی» باید در خدمت به مرد و حفظ مصالح آنها عمل کنند_بارها بیان کرده ایم و در سخنرانی ها و کتاب های بسیاری از جمله کتاب(فقه سیاسی) آن را به تفصیل مورد بررسی قرار داده ام و اهل حقیقت جویان را به مطالعه آنها فرا می خوانم. اما در اینجا تنها به چندنمونه از آزادی های سیاسی اشاره می کنم.) ابوبکر صدیق (رض) نخستین خلیفه ی منتخب مسلمانان در سخنرانی پس از انتخابش فرمودند:  «اگر درست عمل کردم و در ادای وظیفه ام موفق بودم، کمکم نمایید، و اگر بد عمل کردم مرا به راه درست راهنمایی کنید، مادامی که از خداوند اطاعت می کنم از من اطاعت کنید. چنانکه او را نافرمانی نمودم به هیچوجه لازم نیست از من پیروی کنید». خلیفه ی منتخب دوم حضرت عمر فاروق(رض) می فرماید: «هر یک از شما کجروی را از من دید، به راه راستم راهنمایی کند». یکی از حاضران برخاست و گفت: ای پسر خطاب! بخدا سوگند اگر دچار انحراف شوی با لبه شمشیرهایمان سر راهت خواهیم آورد! عمر رهبر مسلمانان نگفت: این آدم تروریست و خرابکار را بازداشت کنید و در سیاه چالش بیاندازید و تحقیق کنید و بدانید دست های پشت پرده این تهدیدش کجاست؟ و به چه کسی پشت گرم است. به هیچ وجه با او اینگونه رفتار نکرد. بلکه گفت: «خداوند را سپاسگزارم که در میان مسلمانان کسانی هستند که کجروی عمر را با لبه شمشیر اصلاح می کنند». انتقاد احزاب از حکام: حزب و جماعت خوارج با خلیفه منتخب چهارم با حضرت علی (رض) مخالفت می کردند، آنان افرادی پراکنده، و معترض نبودند، بلکه در واقع حزبی برخوردار از اندیشه ها ،باورها و برداشت های خاص به خود و حزبی سازمان یافته مسلح و قوی بودند، پیشتر با خلیفه و دولت حضرت علی به جنگ برخاسته و شکست خورده بودند. آنان در مورد تکفیر کسانی که مرتکب گناهان کبیره می شدند. و روش مخالفت با حکام دارای دیدگاه خاصی بودند. تنها زمانی حضرت علی (رض) خواست با ایشان  به روپارویی بپردازد که آنان پیشتر دست به اسلحه بردند، اما پیش از آن عبدالله بن عباس را برای گفتگو با‌ آنان فرستاده بود، تا با منطق قرآنی و باور های اسلامی با ایشان بحث و گفتگو و مجادله کند. ابن عباس در مباحثه با آنان بسیار موفق عمل کرد ، بر آنان غلبه نمود و چندین هزار نفر از ایشان از باور ها و موضعگیری های خود تجدید نظر کردند و تعدادی نیز همچنان بر عقاید خود اصرار می ورزیدند. آنان به حضرت علی می گفتند: وقتی خداوند می فرماید: «ان الحکم الا لله» «حکم و داوری  تنها از آن خداست.» چرا در مورد دین خداوند داوری را به دیگران سپردی؟ تو با این کار از دایره ی اصول و مبانی شریعت خارج شده ای! حضرت علی در پاسخ به ایشان بود که فرمود: «کلمة حق یراد بها الباطل.» «سخنی درستی است، که با نیتی نادرست گفته می شود.» یعنی درست است که حکم و قانونگذاری اولیه و اساسی از آن خداوند است. اما این بدین معنا نیست که انسان ها در ارتباط با موارد نزاع و اختلاف میان خود دیگران را حکم و داور نکنند. زیرا خداوند در ارتباط با اختلاف و نزاع های بسیار کم اهمیت تر از نزاع های سیاسی- مانند اختلاف های خانوادگی- به تعیین حکم و داور نمودن نزدیکان فرمان داده است. «وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا إِن يُرِيدَا إِصْلاَحًا يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا» النساء: 35 «و اگر از جدايى ميان آن دو [ زن و شوهر] بيم داريد،پس داورى از خانواده [شوهر] و داورى از خانواده  [زن] تعيين كنيد اگر سر سازگارى دارند خدا ميان آن دو سازگارى خواهد داد آرى خدا داناى آگاه است.» و درباره ی شکار در حالت احرام حج می فرماید: «....يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْتُلُواْ الصَّيْدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ وَمَن قَتَلَهُ مِنكُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ» مائده: 95 « اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد در حالى كه محرميد شكار را مكشيد و هر كس از شما عمداً آن را بكشد بايد نظير آنچه را كشته است از چهارپايان كفاره‏اى بدهد كه [نظير بودن] آن را دو تن عادل از ميان شما تصديق كنند.» حضرت علی (رض) سپس خطاب به سران حزب خوارج فرمود: شما بر ما سه حق دارید: 1- شما را از اقامه نماز در مساجد منع نمی کنیم. 2- اگر در کنار ما علیه دشمنان خارجی مقابله کنید، شما را از سهم غنیمت محروم نمی کنیم. 3- تا زمانی که شمشیر هایتان در نیام است و علیه ما دست به اسلحه نبرده اید، علیه شما دست به اسلحه نخواهیم برد».[5] چه تسامح و آزاد منشی فراتر از این؟ به گروه و حزبی مسلح که با پیشوای مسلمانان جنگیده اند و صد ها مسلمان را به شهادت رسانیده اند، اما حضرت علی آنان را به جرم محاربه با خدا و پیامبر و زیر پا نهادن مصالح درجه اول نظام، اعدام و قتل عام نکرد.» و تنها به ایشان فرمود: که اگر علیه ما دست به اسلحه نبرید، ما هم کاری به کارتان نداریم. تسامح ما و ادعا های دیگران: این توضیح و بیانی گذرا بود در ارتباط با اصول و قواعد کثرت گرایی و آزادی های سیاسی در اسلام و دیدگاه آن  در باره تمامی گونه های تعدد و کثرت گرایی. اسلام به مسلمانان می آموزد که: میدان زندگی گنجایش مخالفان را نیز دارد، و باید این بینش و روش را در میان مردم تقویت نمود که تحمل یکدیگر را داشته باشند و در ارتباط با اندیشه ها و باور های مخالفان و رنگ و نژاد و زبان فرهنگ دیگران صعه ی صدر داشته باشند، باید مردم را بر اساس این حقیقت تربیت و توجیه نمود. در این ارتباط از باور و عملکرد اروپاییانی که سنگ دمکراسی و آزادی خواهی را بر سینه می زنند، در شگفتم که چگونه بر شهروندان(مهاجر) برای دست برداشتن از هویت دینی خویش فشار می آورند و آزادی دینی آنان را زیر پا می گذارند، و به بهانه حاکمیت اکثریت قوانین و مقرراتی ظالمانه را می خواهند برایشان تحمیل نمایند. این درست همان اصطلاح «دیکتاتوری اکثریت» است که دیدگاه خود را بر اقلیت تحمیل می کند و با بهره گیری از زور به دنبال محو و نابودی هویت دینی و فرهنگی آنهاست. اسلام در میدان تقویت  و گسترش احترام به تعدد دینی ، سیاسی و همه ی گونه های دیگر کثرت گرایی در مقایسه با غربی ها تاریخ بسیار پر بارتر و درخشان تری دارد. پیروان تمامی ادیان در جامعه های اسلامی دارای زندگی مسالمت آمیزی بوده و در کمال صفا و صمیمیت  می زیسته اند، و در بسیاری از موارد مساجد مسلمانان و کلیساهای مسیحیان در کنار یکدیگر ساخته شده و می شوند و صدای اذان و صدای ناقوس در ممالک اسلامی همچنان پیروان ادیان در کمال دوستی و برادری زندگی می کنند. دین متسامح (و دمکرات) یعنی این، دینی برخوردار از افق های گسترده که در سایه آن رهروان همه ی ادیان و مذاهب و پیروان مکاتب و احزاب با کمال آزادی و احترام می توانند در روند رشد و توسعه جامعه های بشری به نقش و مسئولیت خویش عمل نمایند. برگرفته از صلاح الدین نت. خطبه جمعه  دکتر یوسف قرضاوی رییس «اتحاد جهانی علمای مسلمین» روابط عمومی افتخاری: «اتحاد جهانی علمای مسلمین» ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1- رواه احمد و الطبرانی و البیهقی 2- رواه الترمذی و ابن ماجه و ابو داود و النسایی 3- متفق علیه بخاری در کتاب جنایز با شماره (1312) و مسلم نیز در جنایز با شماره (961) آن را روایت کرده اند. 4- ابن حبان در صحیح و بیهقی در کبری آن از ابن عمر روایت کرده اند. 5- بیهقی در کبری و مسلم در مبحث زکات آن را نقل نموده اند.