تاريخچه‌ي تدوين حديث (3)


تاريخچه‌ي تدوين حديث (3)

نوشته: محمد سليم آزاد


تدوين حديث در عصر تابعين
 تا اينجا دانستيم كه نوشتن حديث، در زمان پيامبر -صلی الله عليه وسلم- شروع شده و در عهد صحابه -رضي الله عنهم- با سيري ترقي آميز ادامه داشته است.
كتابت حديث در ((عصر تابعين)) به بالاترين مدارج شيوع و عموميت خود رسيد و در اواخر همين عصر بود كه تدوين حديث، به صورت كتب و رسائل آغاز گشت.

ضرورت تدوين حديثقرن اول با همه شكوه خويش سپري مي شد و احتياج به تدوين احاديث رسول الله -صلی الله عليه وسلم- روز به روز مجسم تر و بزرگتر مي شد. از اين رو علما و محدثين تابعي براي بر آوردن اين نياز ديني، دست به كار شدند.
ضرورت تدوين حديث، كه تنها راه براي جلوگيري از نابود شدن احاديث تشخيص داده شده بود، بيشتر از دو ناحيه شدت مي يافت:

الف- اكثر صحابه -رضي الله عنهم- كه بيشترين اعتماد بر حافظه آنها بود و با ازدياد فتوحات، به سرزمينهاي دور و دراز منتشر شده بودند، از دنيا رفته بودند. و از اين طرف، در تابعين نيروي حفظ و ضبط به آن ميزان نبود كه عموماً بر آن اطمينان داشته شود.

 ب- مطالبي كه در حافظه ها به حصار كشيده شده اند، به هر حال زماني از ذهن بدر مي روند و يا كم و بيش ميگردند. آنها همسان با مطالب نوشته شده، محفوظ نخواهند ماند[1].
با توجه به اين دو حالت، تابعين ناگزير از تدوين حديث شدند و اولين فرمان قانوني و رسمي براي اينكار، درست در آخرين سالهاي سدهي اول هجري صادر شد.


فرمان تاريخي ((عمر بن عبدالعزيز))
 در صفحات پيشين گفته شد كه حضرت ((عمر فاروق)) -رضي الله عنه- نخستين كسي بود كه در صدد نوشتن تمام احاديث نبوي -صلی الله عليه وسلم- بر آمد و بنابر مصالحي نتوانست به اين كار دست زند. خداوند اين افتخار را به نام يكي از افراد سلاله ي پاك وي رقم زده بود. آن فرد، ((عمر بن عبدالعزيز)) (در گذشته ي 101 هـ ق) بود كه از جانب مادرش به ((عمر فاروق)) -رضي الله عنه- مي پيوندد.* ((عمر بن عبدالعزيز))، در ((امانت))، ((اجتهاد)) و شناخت احاديث و آثار شخصيت مسلم داشت. او به دليل اينكه در اركان و نظام آسماني اسلام، زندگي و روحي دوباره بخشيد، به لقب پر افتخار ((مجدد هزاره ي اول اسلام)) ملقب شده است. ((عمر بن عبدالعزيز)) در دادگستري و خدمت به اسلام، پس از خلفاي راشدين همتا ندارد. و غالباً با توجه به همين خصوصيت بوده است كه او را ((عمر دوم)) مي نامند.
((عمر)) به محض روي كار آمدنش به خلافت، در سال 99 هـ حكم اساسي و مشهور خويش را به والي مدينه – ((ابوبكر بن حزم)) – كه عالمي بزرگوار و ماهر در شناخت احاديث و آثار بود، بدين مضمون صادر كرد:
((انظر ما كان من حديث رسول الله -صلی الله عليه وسلم- او سنته او حديث عمر او نحو هذا، فاكتبه لي فاني قد خفت دروس العلم و ذهاب العلماء))[2].
((ببين آنچه از حديث رسول الله -صلی الله عليه وسلم- يا سنت فعلي و يا حديث عمر يا مانند آن (آثار صحابه ي ديگر) وجود دارد، برايم بنويس؛ زيرا مي ترسم علم مندرس و نابود گردد و علما از ميان بروند.))
((ابوبكر حزمي)) در تعميل فرمان مزبور، سعي بليغ نمود و كتابهاي زيادي از احاديث رسول الله -صلی الله عليه وسلم- و آثار صحابه -رضي الله عنهم- ترتيب داد. اين كتب بدست ((عمر)) نرسيد و او در سال 101 هجري (پس از دو سال خلافت) از دنيا رفت.
اين خليفه ي بزرگوار، در مدت كوتاه خلافت خويش، علاوه بر ((ابوبكر حزمي)) به ((شعبي)) و ((ابن شهاب زهري)) دو تن از محدثان برجسته ي زمان خويش نيز اين دستور را داده بود كه در نتيجه ي آن، امام ((زهري)) دفترهاي بسيار زيادي حاوي احاديث تهيه كرد و ((عمر بن عبدالعزيز)) توانست نسخه هايي از آنها را بر سرتاسر قلمرو خويش ارسال دارد. به گمان زياد، كتب ((زهري)) اولين كتب مدونه هستند كه به دست امت اسلامي رسيدند و اين موفقيتي بزرگ و سر آغازي پر شور در تاريخ تدوين حديث به طور رسمي به شمار مي رود.


تاليفات اواخر قرن اول هجري
سالهاي نهايي قرن اول، دوران شروع تدوين حديث به حيثيت رسمي به حساب مي آيد. كتابهايي كه در اين سالها به منصه ي ظهور رسيدند، هر كدام به نوعي نتيجه ي دستور سابق الذكر ((عمر دوم)) مي باشد. اكنون كتب تدوين يافته ي اين دوره را، فهرست وار مرور مي نماييم.

1- كتب ابوبكر- همان تاليفات متعددي است كه بنا به حكم ((عمر بن عبدالعزيز)) نوشته شد و هنوز به خليفه نرسيده بود كه وي دار فاني را وداع گفت[3].

2- دفاتر زهري- امام ((زهري)) (م 124 هـ) به دنبال دستور خليفه، بيشترين احاديث را جمع آوري نمود و نسخه هاي املاء شده ي دفترهاي متعددش توسط خليفه به اكناف بلاد اسلامي منتشر شد.

3- ابواب شعبي- تدوين يافته ي ((عامر بن شراحيل شعبي)) (م 103 هـ) است و در تاريخ تدوين حديث، نخستين كتابيست كه در آن احاديث بر حسب مضامين خويش، تحت بابهاي مستقل درج شدند. علامه ((شعبي)) در زمان ((عمر بن عبدالعزيز)) از طرف خود او، قاضي كوفه بود. از اين رو به گمان قريب به يقين، كتاب محبوب وي در تعميل فرمان خليفه نگاشته شده است.

4- سنن مكحول- اين كتاب را امام ((ابن مكحول)) (م 101 هـ) نوشته است. به ظاهر اين كتاب نيز طبق فرمان ((عمر بن عبدالعزيز)) نوشته شده؛ چون حضرت ((مكحول)) در دوران خلافت وي، قاضي بوده است.

5- رساله سالم بن عبدالله (م 106 هـ)- اين رساله شامل احاديثي مربوط به صدقات مي باشد. ((رساله ي سالم)) نيز در تعميل فرمان ((عمر بن عبدالعزيز)) نوشته شده است.

6- صحيفه همام بن منبه- امام ((همام)) (م 101 هـ) نيز هم عصر ((عمر بن عبدالعزيز)) بود. او مجموعه ي حديثش را كه از استادش حضرت ((ابوهريره)) -رضي الله عنه- گرفته بود، در همين سالها براي شاگردش – ((معمر بن راشد)) – روايت كرد و آخر كار عين صحيفه را به دو سپرد[4].
 
ادامه دارد

زيرنويس‌ها:
[1] انورشاه كشميري، ((انوارالباري))، ج: 1، ص: 23.
* زنجيره ي نسب ((عمر بن عبدالعزيز)) بدين ترتيب است: عمر بن ام عاصم بنت عاصم بن عمر بن الخطاب. (تاريخ الخلفاي سيوطي، ص: 238).
[2] امام محمد، ((موطا))، ص: 389.
[3] در تسميه و تعريف پنج كتاب اول تلخيصاً از ((درس ترمذي))، جلد اول، صفحه ي 45، مدد گرفته ايم.
[4] ن، ك: ((آثار الحديث))، ج: 1، ص: 373.

 

0 نظرات:

ارسال یک نظر