نگرش صحابه نسبت به هستی و زندگی و برخی از آفریده‌ها

پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  همواره کتاب خدا را به اصحاب می‌آموخت و آنها را بر اساس آیه‌های قرآن بر تصور درست از عقیده و نگرش سالم به جهان و زندگی تربیت می‌نمود. بنابراین، از آغاز آفرینش و سرنوشت، سخن به میان آورد؛ چنانکه خداوند می‌فرماید:
{ قُلْ أَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الأرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدَادًا ذَلِكَ رَبُّ الْعَالَمِينَ (٩)وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ (١٠)ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلأرْضِ اِئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ (١١)فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (١٢)}(فصلت، 9-12)
«بگو آیا به آن کسی که زمین را در دو روز آفریده است، ایمان ندارید و برای او همگونها و انبازهایی قرار می‌دهید؟ او آفریدگار جهانیان می‌باشد. او در زمین کوههای استواری قرار دارد و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید و مواد غذایی زمین را به اندازه لازم و مقدور مشخص کرد. اینها همه در چهار روز کامل به پایان آمد بدان گونه که نیاز نیازمندان و روزی روزی خواهان را برآورده کند. سپس آهنگ آسمان کرد، درحالی که آن دود بود. به زمین و آسمان فرمود: چه بخواهید و چه نخواهید پدید آیید. گفتند. فرمانبردارانه پدید آمدیم. آن گاه آن را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رساند و در هر آسمانی فرمان لازمش را صادر فرمود. آسمان دنیا را با چراغهایی بیاراستیم و محفوظ داشتیم؛ این برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است.»
آیه‌های فوق به سه حقیقت جهان هستی اشاره کرده‌اند:
1- آفرینش زمین و اندازه‌گیری رزق و روزی در چهار روز قبل از آفرینش آسمان.
2-اصل جهان مادی از دود است.
3-مجموعة مراحل تکوینی زمین و آسمان شش روز است.[1]
قرآن کریم، حقیقت بزرگی را بیان داشته و آن عبارت است از مشخص نمودن حالت اولیه این ماده‌ها قبل از اینکه به صورت فعلی در شکل ستارگان و کهکشانها در آیند؛ چیزی که هرگز کسی امکان دسترسی به آن را نداشت، مگر از روی حدس و گمان؛ چنانکه خداوند می‌فرماید:
{ مَا أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَلا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا (٥١)} (کهف، 51)
«من ابلیس و فرزندانش را به هنگام آفرینش آسمانها و زمین و خودشان را هم به هنگام آفرینش خودشان حاضر نکرده‌ام و گمراهان را دستیار و مددکار خود نساخته‌ام.»
قرآن کریم به این اصل واحد اشاره نموده و حقایقی از هستی را در نهایت وضوح و روشنی بیان کرده است؛ چنانکه می‌فرماید:
{ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ (١٠)} (فصلت، 10)
«او در زمین، کوههایی استوار قرار داد و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید و مواد غذایی زمین را به اندازة لازم مقدر و مشخص کرد. اینها همه روی هم در چهار روز کامل به پایان آمد بدان گونه که نیاز نیازمندان و روزی روزی خواهان را برآورده کند.»
اصحاب و یاران پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  بر اساس مضامین و محتوای آیه‌های سوره فصلت، به این نتیجه رسیدند که قبل از آفرینش آسمان، خداوند زمین و برکتهای آن را آفرید و رزق و روزی ساکنان زمین را در چهار روز مقرر فرمود و همچنین آسمانها و زمین را هفت عدد قرار داده است و این نگرش و دید آنان بر اساس مردمی و آثار و نشانه‌های خداوند در طبیعت در درون آنان ایجاد شده بود. [2]
ابن عباس می‌گوید: «... و زمین را در دو روز آفرید، سپس آسمان را به وجود آورد و آنها را در دو روز دیگر برابر کرد و زمین را هموار و صاف نمود، به این گونه که آب و چراگاه از آن بیرون آورد و کوهها و ریگها و جمادات و تپه‌ها را آفرید و موجودات میان زمین و آسمان را در دو روز دیگر خلق نمود؛ چنانکه می‌فرماید: «دحاها» و «خلق الارض فی یومین» و زمین را در دو روز آفرید؛ پس زمین و سایر موجودات آن را در چهار روز و آسمانها را در دو روز آفرید «ذلک تقدیر العزیز العلیم» این است تقدیر و اندازه‌گیری خداوند توانا و آگاه.»[3]
اصحاب و یاران پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  از آیه‌های متعددی که در قرآن وجود دارد، به این موضوع پی بردند که خدا آسمانها را آفریده و کوهها را در زمین میخکوب نموده است و از حقایق بی‌شماری در جهان هستی و از خورشید و ماه و ستارگان و کوهها به تفصیل سخن گفته و فواید آنها را بیان نموده است و با عنوان نمودن ضرب المثلهایی از آنان خواست تا در آن بیندیشند و آخر الامر اینکه روزی فرا خواهد رسید که کوهها را از بیخ بر خواهد کند. همچنین قرآن کریم از دریاها و کشتیها و روزیهایی که در دریا وجود دارد و از پدیده‌های جوّی مانند: باد، ابر، باران، رعد و برق سخن به میان آورد و فرمود:
{ اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاءِ كَيْفَ يَشَاءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ (٤٨)} (روم، 48)
«خدا کسی است که بادها را روان می‌سازد و بادها، ابرها را در آسمان می‌گستراند و آنها را به صورت توده‌هایی بالای یکدیگر انباشته و متراکم می‌دارد و تو می‌بینی که از لابلای آنها بارانها فرو می‌بارد و هنگامی که آن را بر کسانی از بندگانش می‌باراند، آنان خوشحال و مسرور می‌گردند.»
همچنین می‌فرماید:
{ وَأَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ فَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَسْقَيْنَاكُمُوهُ وَمَا أَنْتُمْ لَهُ بِخَازِنِينَ (٢٢)} (حجر، 22)
«و بادها را بر اثر تلقیح (باور ساختن آنها) به وزیدن می‌اندازیم و به دنبال آن از آسمان، آب می‌بارانیم و شما توانایی اندوختن آن را ندارید.»
قرآن کریم حتی در مورد حیوانات و منافعی که از مسخرکردن آنان همانند حمل انسان و بار و اثاثیه‌اش و تهیه لباس و غذا و خوراک عاید انسان می‌گردد، سخن گفته است.
همچنین بیان نموده است که با منقاد و فرمانبرداری حیوانات از انسان موجبات زینت و آرایش او فراهم می‌گردد و بیان نمودن چنین حقایقی بیانگر اهمیت هستی و زندگی است.
قبل از بعثت، اصحاب و یاران پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  دیدگاه درستی که بیانگر ایدئولوژی درست و صحیح در مورد جهان هستی و نظام شگفت‌انگیز آن باشد، نداشتند و به این امر واقف نگردیده بودند که هدف از آفرینش منظومه شمسی و خورشید و ستارگان و ماه این است که بیانگر عظمت وی باشند و تسبیح او را بگویند؛ از این رو خداوند آنان را به دقت و تفکر و تدبر پیرامون جهان هستی فرا خواند و فرمود:
{ تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا (٤٤)} (اسراء، 44)
«آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند، همگی تسبیح خدا می‌گویند و بلکه هیچ موجودی نیست مگر اینکه حمد و ثنای وی می‌گویند، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید، بی‌گمان پروردگار بس شکیبا و بخشنده است.»
سپس قرآن از مسخرکردن حیوانات و طبیعت در برابر انسان سخن گفته است و بر انسان واجب است در مقابل این نعمت عظیم، شکر خدای خویش را به جای آورد[4]؛ چنانکه می‌فرماید:
{ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينَا أَنْعَامًا فَهُمْ لَهَا مَالِكُونَ (٧١)وَذَلَّلْنَاهَا لَهُمْ فَمِنْهَا رَكُوبُهُمْ وَمِنْهَا يَأْكُلُونَ (٧٢)وَلَهُمْ فِيهَا مَنَافِعُ وَمَشَارِبُ أَفَلا يَشْكُرُونَ (٧٣)} (یس، 71-73)
«مگر نمی‌بینید که برخی از آن چیزهایی که قدرت ما آفریده است، چهار پایانی است که برای انسانها خلق کرده‌ایم و ایشان صاحب آنهایند؟ و چهار پایانی را رام ایشان ساخته‌ایم. برخی از آنها را مرکب خود می‌سازند و از برخی دیگر تغذیه می‌کنند و برخی از آنها استفادهایی می‌کنند. از آنها نوشیدنیها و فرآورده‌های لبنی به دست می‌آورند، آیا نباید شکرگزار باشند؟»
همچنین انسان را به تفکر و اندیشیدن در مورد رزق و روزی حیوانات وا می‌دارد؛ چرا که انسان برای تامین زندگی خود می‌اندیشد و فکر و برنامه‌ریزی و تلاش می‌نماید و در صدد انبارکردن و اندوخته نمودن بر می‌آید، اما حیوان علاوه بر اینکه قدرتی برای اندیشیدن و برنامه‌ریزی ندارد، در سرشت او چنین چیزی نهاده نشده است و بر این اساس خداوند فرزانه و آگاه که علم و قدرتش همه چیز را احاطه نموده است، روزی حیوانات را به عهده گرفته و راههای ادامه حیات را به روی حیوان گشوده است؛ چنانکه می‌فرماید:
{ وَكَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (٦٠)} (عنکبوت، 60)
«چه بسیارند جنبدگانی که نمی‌توانند روزی خود را بردارند، خدا روزی‌رسان آنها و شماست و خدا بس شنوا و آگاه است.»
رفتار خداوند در مورد آفریده‌هایش این گونه است که علم او در هر جا و مکان و شرایطی که آفریدگانش قرار داشته باشند، احاطه دارد و در اعماق دریاها، اقیانوسها، در صحراهای سوزان، مناطق یخبندان و زیر صخره‌های سخت و در فضا عهده‌دار روزی مخلوقاتش است و همه اینها در کتابی نوشته شده‌اند و پروردگارم فراموش نمی‌کند و به خطا نمی‌رود. خداوند می‌فرماید:
{ وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ (٦)} (هود، 6)
«هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر اینکه روزی آن بر عهدة خداست و خدا محل زیست و محل دفن آن را می‌داند، همة اینها در کتاب روشنی است.»
قرآن کریم انسانها را متوجه این موضوع نموده است که همانطور که ملتها دارای نژادهای مختلفی هستند، چهارپایان و حشرات نیز دارای شکلها و اندازه‌ها و شیوه راه رفتن و حرکتهای گوناگون و مختلفی هستند[5]. خداوند می‌فرماید:
{ وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الأرْضِ وَلا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ (٣٨)} (انعام، 38)
«و هیچ جنبده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند وجود ندارد مگر اینکه گروههایی همچون شمایند. در کتاب هیچ چیز را فرو گزار نکرده‌ایم؛ پس در پیشگاه پروردگارشان جمع آورده می‌شوند.»
قرآن کریم افکار و تصورات مسلمان صدر اسلام را در مورد جهان هستی و مخلوقات و عجایبی که در آن است بر اساس آیه‌های ذکر شده سامان داد و حقیقت این زندگی را بیان داشت و پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  دیدگاه اصحاب و یارانش را در مورد سرنوشت و قضا و قدر استوار و محکم نمود و یقین داشت که اگر آنها، راه نجات و کامیابی را درک نمایند با تمام قدرت و با هر وسیله‌ای تلاش خواهند کرد تا به آن برسند و در بیان این نوع مطلب، رسول خدا  صلي الله عليه و سلم  این جوانب را محور قرار داده بود:
1-     اینکه زندگی دنیا هر چند طولانی باشد، نهایتاً محکوم به نابودی و زوال است و متاع دنیا هر چند بزرگ و زیاد باشد، اندک و ناچیز است و این فرموده الهی را برای آنها توضیح داد:
{ إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَالأنْعَامُ حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الأرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِيدًا كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالأمْسِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (٢٤)}       (یونس، 24)
«مال دنیا همانند آبی است که از آسمان می‌بارانیم و بر اثر آن گیاهان زمین که انسانها و حیوانها از آنها می‌خورند، به هم می‌آمیزند تا بدانجا که زمین کاملاً آرایش و زیبایی می‌گیرد و آراسته و پیراسته می‌گردد و اهل زمین یقین پیدا می‌کنند که بر زمین تسلط دارند، فرمان ما در شب یا روز در می‌رسد و گیاهانش را از ریشه برآورده و درو و نابودش می‌کنیم انگار دیروز در اینجا چیزی نبوده است. ما آیه‌های خویش را برای قومی تشریح و تبیین می‌کنیم که می‌اندیشند.»
در آیة کریمه فوق، ده جمله وجود دارد که از مجموع آنها تشبیهی ترکیب شده است به گونه‌ای که با کاستن جمله‌ای از آن در تشبیه، خلل به وجود می‌آید؛ زیرا در آن حالت دنیا در سرعت پایان یافتن و از بین رفتن نعمتهایش و فریب خوردن مردم به آن به آبی تشبیه شده است که از آسمان فرود می‌آید و انواع گیاهان را می‌رویاند و زمین را با آن چون عروسی که لباسهای فاخر پوشیده است، آراسته می‌گردد تا جایی که اهل دنیا به آن چشم طمع دوخته و گمان می‌برند که از آفتها به دور مانده و سالم است تا اینکه ناگهان عذاب الهی به سراغ آن می‌آید، طوری که گویا تا دیروز اصلاً وجود نداشته است.[6]
همچنین پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  گفته خداوند را برای آنها بیان کرد که می‌فرماید:
{ وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيمًا تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِرًا (٤٥)} (کهف، 45)
«مثال زندگی دنیا را بیان کن که همچون آبی است که از ابر آسمان فرو می‌فرستیم؛ سپس گیاهان زمین از آن تنگاتنگ و تو در تو می‌شوند؛ سپس خشک و پرپر می‌شوند و بادها آنها را پخش و پراکنده می‌سازند و خدا بر هر چیزی توانا بوده (و هست).»
یعنی ای محمد! برای مردم مثال زندگی دنیا را در آباد شدن و از بین رفتن آن چنین بیان کن:
{كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأرْضِ } مانند آبی که از آسمان فرود آوردیم یعنی دانه‌هایی که در آن وجود داشت، سپس روییدند و رشد و بزرگ شدند و شکوفایی و تر و تازگی آنها را فرا گرفت و آن گاه {فَأَصْبَحَ هَشِيمًا }خشک می‌شود {تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ} بادها آن را پراکنده می‌کند و به چپ و راست می‌اندازد {وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِرًا }و خداوند بر هر چیزی تواناست. یعنی بر پدید آوردن و از بین بردن هر چیزی تواناست[7]. همچنین می‌فرماید:
{ اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الأمْوَالِ وَالأوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلا مَتَاعُ الْغُرُورِ (٢٠) }  (حدید، 20)
«بدانید که زندگی دنیا تنها بازی، سرگرمی، آرایش و پیرایش، نازش در میان همدیگر و مسابقه در افزایش اموال و اولاد است و بس. دنیا همچون باران است که گیاهان آن کشاورزان را به شگفت می‌آورد، سپس گیاهان رشد و نمو می‌کنند و بعد زرد و پژمرده می‌شوند و آن گاه خورد و پر پر می‌گردند. در آخرت عذاب شدیدی (برای دنیاپرستان) و آمرزش و خشنودی خدا (برای خداپرستان) است اصلاً زندگی دنیا چیزی جز کالای فریب نیست.»
خداوند تحقیر و ناچیز قراردادن زندگی را چنین بیان می‌کند: {أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ  {زندگانی دنیا بازیچه‌ای بیش نیست یعنی تفریحی است و بس {وَلَهْوٌ } و باطل است. {وَزِينَةٌ} و منظره‌ای زیباست {وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ } و افتخار کردن شما به اصل و نسب {وَتَكَاثُرٌ فِي الأمْوَالِ وَالأوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ } و مسابقه در افزایش اموال و واولاد است مانند بارانی {أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ} که گیاهان سبز شده، کشاورزان را به شگفت می‌آورد و کافران بیش از همه به آن گرایش دارند {ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا } سپس بعد از تر و تازگی و خرّمی‌اش خشک می‌شود، آن گاه آن را خشک شده و زرد می‌بینی {ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا } و بعد خرد و پرپر می‌گردد و از آن جا که این مثال برای از بین رفتن و نابودشدن قطعی دنیا دلالت می‌نماید و اینکه آخرت به طور قطع وجود دارد و خواهد آمد، خداوند ما را از عذاب آخرت ترسانده و به خوبیهای آخرت تشویقمان کرده و فرموده است: } وَفِي الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ  { و در آخرت عذابی سخت و نیز آمرزش و خشنودی از جانب خداوند وجود دارد. یعنی در آخرتی که خواهد آمد، غیر از این دو، چیز دیگری نیست یا عذاب سخت و یا آمرزش خداوند و خشنودی وی. {وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلا مَتَاعُ الْغُرُورِ {  و زندگی دنیا جز کالای فریب چیزی بیش نیست. یعنی دنیا کالای فنا شدنی است که هر کس به آن و به کالایش گرایش پیدا کند، فریب می‌خورد و طبعاً کسی که به جهان آخرت ایمان نداشته باشد، همین دنیا، مورد پسندش واقع می‌گردد[8]. آنچه در این آیات کریمه به آن اشاره شد، حقیقت دنیا با تمام کالا و زینت و لذتهایش می‌باشد و همه اینها نسبت به نعمت آخرت، بی‌ارزش و اندک و فناشدنی است و دیدگاه مسلمانان صدر اسلام هم بر اساس آیه‌های ذکر شده بود و پیامبر اکرم  صلي الله عليه و سلم  پیوسته آنها را راهنمایی می‌کرد و نقش و رسالت آنها را در زمین و جایگاهشان را نزد خدا به آنان خاطرنشان ساخت و آنان نقش و رسالت خویش را به طور کامل ایفا نمودند و بر اثر تربیت درست و سالم، حماسه و قاطعیت بی‌نظیری در وجود آنها پدید آمد و در تمامی اوقات و بدون هیچ‌گونه تنبلی و سستی و بدون ترس از کسی جز خدا و بدون چشم طمع دوختن به غنایم و فقط برای ایفای نقش و ادای رسالت و محقق کردن سعادت دنیا و نجات در آخرت، می‌کوشیدند و تلاش می‌کردند.[9]
متأسفانه این ویژگیها در وجود بسیاری از داعیان بر اثر تمایل و محبت دنیا و متاع آن، کم رنگ شده است و همواره در صدد دست‌یابی بیشتر متاع دنیا می‌باشند و چون برخی از نیازهای مادی و دنیوی آنان برطرف گردید، همچنان در صدد برآوردن خواسته‌های جدید برمی‌آیند.
این امر فاجعه‌ای بزرگ و تلخ برای دعوت و قیام امت به شمار می‌رود، اما استفاده از دنیا در حدودی که شریعت آن را جایز شمرده است؛ یعنی، از آن به عنوان وسیله و مرکبی برای رسیدن به آخرت استفاده کردن، کاری شایسته و پسندیده است.

 زیرنویس:
[1]- مباحث فی اعجاز القرآن، مصطفی مسلم، ص 177.
[2]- همان، ص 177-179.
[3]- بخاری، کتاب التفسیر، ج 6، ص 35.
[4]- مباحث فی اعجاز القرآن، ص 214.
[5]- همان، ص 216.
[6]- الاتقان، سیوطی، ج 2، ص 70.
[7]- تفسیر قاسمی، ج 11، ص 49.
[8]- تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 312-313.
[9]- منهج الرسول فی غرس الروح الجهادیه، ص 19 تا 34.
 

الگوی هدایت (تحلیل وقایع زندگی پیامبر اکرم)، جلد اول، مؤلف : علی محمّد صلّابی، مترجم : هیئت علمی انتشارات حرمین.