تغذيه با شيرمادر از ديدگاه اسلام

تغذيه با شيرمادر از ديدگاه اسلام

مقدمه :

در دو دهه اخير،  بدنبال دستيابي مجامع علمي جهان به شناخت نو و همه جانبه نسبت به ارزش، اهميت و نقش شيرمادر در تامين سلامت و بقاي كودك، شاهد رويكرد جهاني به ترويج تغذيه با شيرمادر بوده‌ايم. تقريبا هر ماهه اطلاعات جديدي كه حاكي از بي مانندي شيرمادر براي حفظ و ارتقاي سلامت و رشد و تكامل مطلوب كودكان و حتي باقي ماندن آثار استثنايي آن بر سلامت دوران بزرگسالي كساني كه دوران شيرخواري را با بهره گيري از شيرمادر پشت سر گذاشته اند، منتشر مي‌گردد و بر سودمندي‌هاي ويژه تغذيه با شيرمادر براي كودك، مادر و جامعه تأكيد مي‌شود. اما متجاوز از 14 قرن است كه در آموزش‌هاي اسلامي با جامعترين، زيباترين و قوي‌ترين انگيزش ها،  نكات مهمي درباره شيرمادر در قالب توصيه ها و آموزشها مطرح شده است. آگاهي از اين توصيه ها و استفاده به جا از آنها كارآمدترين و مؤثرين انگيزه هاي ترويج تغذيه كودكان با شير مادر را در پي خواهد داشت،  بنابراين مطالبي به اختصار عنوان خواهد شد. مطالبي كه انشا ا.. .   هم رضاي پروردگار و هم مصلحت مادر و كودك را در بر خواهد داشت و اميد مي‌رود بر اين پايه تلاشي سازنده تر و مؤثرتر براي ترويج تغذيه با شيرمادر صورت گيرد و مادران نيز با انگيزه هاي دروني بيشتري شيردادن به فرزندشان را عبادتي بزرگ و مورد قبول پروردگار بدانند.

شير مادر در منابع اسلامي

در تمام منابع اسلامي همچون قرآن كريم كه بعنوان مهمترين و اساسي ترين منبع و در حقيقت قانون اساسي اسلام است‌، روايت پيامبر اكرم صلي الله عليه و سلم و نيز كتب فقهي مطالب جالب و مهمي در مورد تغذيه با شيرمادر و آثار و احكام آن وجود دارد.

شيرمادر در قرآن كريم

آيات قرآني كه مستقيما بحث شيرمادر در آنها مطرح شده شامل آيات زير مي‌باشند:

1-آيه 233 سوره بقره – اين آيه به اعتباري،  مهمترين آيه در خصوص شيرمادر است.

2-آيه 15 سوره احقاف

3-آيه 14 سوره لقمان

4-آيه 23 سوره نساء- اين آيه ناظر به ارتباط خويشاوندي رضاعي است.

5-آيه 6 سوره طلاق

6-آيه 2 سوره حج

7-آيه 7 سوره قصص

8-آيه 12 سوره قصص

نكات مهمي كه از آيات قرآني مربوط به شيرمادر مي‌توان آموخت :

حق شيردادن و شيرخوردن

آيه 233 سوره بقره با « وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ. ..» آغاز مي‌شود. در اين آيه به جاي كلمه متعارف ام به معناي مادر از كلمه والدات ( جمع والده ) استفاده شده است. والده به مادري گفته مي‌شود كه كودك را زاييده است در حالي كه معناي ام،  هم مادر و هم كسي را كه بر جايگاه مادري نشسته شامل مي‌شود. به عبارت ديگر حق شير دادن متعلق به والده است.

اطلاعات علمي امروز به ما نشان مي‌دهد كه تغيير تركيبات شير مادر از هنگام ولادت كودك تا پايان دوران شير دهي با نياز هاي ويژه غذايي و ايمونوژيك كودك تناسب دارد به طوري كه در نخستين روزهاي پس از زايمان،  آغوز (شير ماك يا colostrum ) با تركيب متراكمي از فاكتورهاي ايمني‌بخش ( نظير گلبولهاي سفيد،  ايمونوگلوبولين  A،  آنتي بادي ها همراه با فاكتور آنتي تريپسين كه مانع تجزيه آنها مي‌شود) ترشح مي‌گردد و در حقيقت نوعي مصونيت را در حساس‌ترين و  آسيب پذيرترين دوره زندگي كودك فراهم مي‌سازد.

مادر حق دارد از آثار فيزيولوژيك شير دادن به كودك خود همچون بركات ترشح اكسي توسين كه از بخش خلفي غده هيپوفيز در اثر مكيده شدن پستان توسط طفل شير خوار ترشح مي‌شود بهره ببرد.  اكسي توسين باعث انقباضات رحم شده و آن را به تدريج به اندازه طبيعي خود باز مي‌گرداند.  مادر حق دارد با شير دادن،  از چربي ذخيره شده در بدن خود در طول بارداري،  برداشت كند و به وزن مطلوب نزديك تر شود.  همچنين مادر حق دارد از احساس رضايت معنوي ناشي از شير دادن و ديگر بركات آن بهره مند شود و اين حق را نمي توان از او سلب كرد در عين حال آن كه نمي توان او را به شير دادن اجبار نمود.

به طور كلي به دلايل بسيار،  هيچ شيري براي كودك مناسب تر از شير مادر خودش نيست لذا كودك با تاكيد اين آيه كريمه حق دارد دوران شير خواري را به طور طبيعي با بهره گيري از شير مادر خودش سپري كند تا از مناسب ترين غذا و حمايت ايمونولوژيك و آثار مطلوب مترتب بر آن استفاده نمايد.

     در حقوق اسلامي برهمين پايه،  حق حضانت كودك را در دوران شير خواري با تاكيد به مادر مي‌دهند و نيز باز بر همين پايه اجراي برخي احكام به زمان ديگر پس از دوره شيردهي منتقل مي‌گردد.

مسئوليت پدر وسرپرست

      از نكات جالب ديگر مسئوليتي است كه متوجه پدر، يا جانشين پدر و حتي نظام حكومتي و جامعه در ضرورت فراهم سازي  زمينه تغذيه كودك با شير مادر مي‌باشد كه شايد متاسفانه در مورد قسمت اخير كمتر بحث شده است.

مدت توصيه شده و حداقل

       بر اساس آيه 233 سوره بقره در كلمه « حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ » دو سال تمام و نيز آيه 14 سوره لقمان يك دوره شيردهي كامل،  24 ماه است. اما با استنباط از آيه 15 سوره احقاف حداقل مدت شيردهي براي كودكي كه 9 ماه زندگي جنيني را پشت سر گذاشته 21 ماه است.  بديهي است اين ميزان حداقل به هر مقدار كه از طول مدت بارداري كم شده باشد افزايش خواهد يافت و اين نيز از شگفتيهاي قابل تامل در آموزش هاي قرآني است كه مي‌توان با كمك يافته هاي علمي روز آن را توضيح داد.

اجتناب از زيان رساندن به مادر و پدر

       با همه اهميت شير مادر در آيه 233 سوره بقره عبارت « لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ » ناظر بر مسائل مهم ديگري است كه نبايد از نظر دور بماند.  برخي محققين از همين بخش آيه به عنوان يك مصداق ضرورت فاصله گذاري منطقي ميان زايمان ها را مورد توجه قرار داده اند.

ضرورت مشاوره فني و كارشناسي درخصوص از شير گرفتن

     به لحاظ اهميت فوق العاده اهميت استمرار تغذيه كودك با غذاي مناسب هم در آيه 233 سوره بقره و هم در آيه 6 سوره طلاق بر ضرورت مشاوره كارشناسي درمورد چگونگي از شير گرفتن كودك تاكيد شده است.

حساسيت موضوع تغذيه كودك با شيرمادر و ضرورت  مراعات امر ونهي پروردگار

      بخش پاياني آيه مورد اشاره در سوره بقره با طرح اهميت مساله تغذيه كودك با شيرمادر هشدار دهنده اوست و بر نظارت خدا در اين خصوص تاكيد خاص دارد.

شير مادر،  براي كودكان نارس نيز مناسب ترين غذا است.

      اگر چه در روايات متعددي اين موضوع مورد اشاره اجمالي است، از مفاد آيه 15 سوره احقاف نيز به وضوح مي‌توان مناسب بودن تغذيه شير خوار نارس با شير مادر خودش را دريافت.  جالب توجه است مادراني كه كودكان نارس بدنيا مي‌آورند،  تا حدود 2 هفته تا 21 روز آغوز ترشح مي‌كنند، در حالي كه مدت ترشح آغوز در كودكان غير نارس 5-4 روز است.  اين نكته باتوجه به عدم كمال سيستم ايمني نوزاد نارس بسيار جالب و شگفت انگيز و در عين حال مؤيد بي‌مانندي شير مادر است.

هم آغوشي مادر و كودك

      از مضمون آيه 2 سوره حج،  هم آغوشي شيرخوار و مادر استنباط مي‌شود.  امروزه بحث هم اتاقي مادر و كودك يا به اصطلاح Rooming in مورد تاكيد است تا كودك را پس از ولادت از مادر جدا نسازند و در همان اتاق نزديك مادر قرار دهند. شكل تكامل يافته هم اتاقي هم آغوشي است.  تماس هرچه نزديك تر مادر و شير خوار،  لمس بدن،  بوييدن،  نگاه كردن و فكر كردن به كودك توسط مادر در افزايش ترشح پرولاكتين و اكسي توسين نقش دارد.

حقوق مادري

      رعايت حقوق فرزندان توسط والدين،  بارها مورد تاكيد قرار گرفته است.  اما در ميان عواملي كه تاكيد بيشتر در مورد حقوق مادر را مطرح مي‌كنند، از شير دادن مادر به فرزند نام برده شده است.  اين نكته در بخش آغازين آيه 15 سوره احقاف مطرح گرديده است.

شير مادر در احاديث

     مساله اي به اهميت تغذيه كودك با شير مادر كه در آيات متعدد قرآني مطرح شده است،  طبيعي است كه در احاديث شريفه نيز به اشكال مختلف مورد بحث قرار گيرد.

شير مادر به عنوان نمونه اي آشكار از لطف و عنايت پروردگار نسبت به انسان و جلوه اي از حكمت بالغه الهي در قالب مناجات،  ادعيه و رهنمود هاي بهداشتي،  حقوقي و  اجتماعي مطرح گرديده است.

شير مادر بي نظير است

     اين كلام رسا و ژرف از حضرت رسول اكرم  صلي الله عليه و آله و سلمكه فرمود : « ليس للصبي لبن خير من لبن امه » يعني براي كودك هيچ شيري بهتر از شير مادرش نيست،  كاملترين بيان در اهميت تغذيه كودك با شير مادر ( بخصوص مادر خودش ) را در بردارد كه مي‌توان بر اساس يافته هاي علمي روز به تفسير علمي اين كلام مبادرت ورزيد.

شير مادر مبارك ترين غذاي كودك است

      اين جمله مبارك امير المؤمنين كه كودك با هيچ شيري تغذيه نمي شود كه به اندازه شير مادر خودش مبارك و يا با بركت باشد نيز همانند كلام حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلمبياني كامل،  نغز و پر مغز و در عين كوتاهي در بردارنده دنيايي از اطلاعات و همه سونگري است.

حق تغذيه كودك با آغوز

      جايگاه آغوز در تامين سلامت و بقاء كودك در حساس ترين ايام حيات نوزاد و تاكيدات مكرر بر استفاده از شير مادر از آغاز ولادت كودك منشاء وجوب بهره مند ساختن نوزاد از آغوز شده است.  

شير دادن كمتر از 21 ماه، ستم به كودك است

      در روايات اسلامي با استناد به آيه 15 سوره احقاف حداقل زمان شير دادن به كودك 21 ماه و حد مطلوب و كامل آن با استناد به آيه233  سوره بقره 24 ماه ذكر شده است.  دادن غذاي تكميلي را نيز از زمان رويش اولين دندان هاي شيري پيشين فك تحتاني (6 ماهگي ) توصيه فرموده اند.

تغذيه انحصاري كودك با شير مادر تا 6 ماهگي

      در چندين روايت بر كفايت شير مادر در تامين آب و غذاي كودك هنگامي كه به طور انحصاري مورد استفاده قرار مي‌گيرد (تا سن 6 ماهگي ) تاكيد شده است.  لذا آنچه كه امروزه به عنوان نتيجه تحقيقات علمي روز،  در كفايت شير مادر به هنگام تغذيه انحصاري Exclusive Breast   Feeding عنوان مي‌شود،  در روايات از پيش مطرح بوده است.  جابر بن عبدا... انصاري از حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نقل مي‌كند كه فرمود : خداوند متعال روزي كودك را در دو پستان مادر قرار داده است.  در بخشي آب و در بخش ديگر غذاي او را و از هنگام ولادت كودك،  به تناسب نياز هر روز وي،  روزي متناسب آن روز او را مقرر فرموده است.

شير دادن از هر دو پستان

      اگر چه فعلا تاكيد خاصي روي شير دادن از هر دو پستان در هر بار شير دادن نمي‌كنند،  اما در حديث نقل شده از پيامبر صلي الله عليه و سلم در مورد تغذيه انحصاري كودك با شير مادر مطرح شد،  اين تاكيد وجود دارد كه با عنايت به تغيير تركيب شير پيشين و پسين بهتر است در هر بار شير دادن اول يك پستان تخليه و سپس از پستان ديگر استفاده شود تا هم شير با كيفيت مناسب تر در اختيار كودك قرار گيرد و هم تحريك شير سازي در هر دو پستان صورت گيرد.

تغييرات تدريجي تركيب شير مادر

      همان روايت ذكر شده در مورد تغذيه انحصاري كودك با شير مادر،  جاي تامل بسيار دارد و از موضوع شگفت انگيز تغيير تدريجي تركيب شير مادر در طول دوران شيردهي حكايت مي‌كند. اين تغييرات با تغييرات نياز هاي غذايي و ايمونولوژيك شيرخوار هماهنگ است و در عين حال كه انسان مي‌تواند همين شير مادر را به مثابه مائده الهي،  تابلوي حكمت خداوندي ببيند در همان حال نيز خاضعانه در برابر غناي آموزشهاي اسلامي و همه سونگري و هماهنگي آن ها با اسرار خلقت زانو بزند.

هم آغوشي مادر و كودك

      از روايات اسلامي نقل شده كه آغوش چپ مادر،  جايگاه مناسب تر شيرخوار است و تحقيقات دانشگاه كورنل، دليل اين ترجيح را توضيح مي‌دهد.

شير دادن به هنگام شب

      امروزه بر اساس دانش نو شناخته و نو آور كرونوبيولوژي كه در آموزشهاي اسلامي ريشه اي به قدمت  1400 سال دارد، تغييرات ترشح هورمون ها و كاهش و افزايش آن ها در ساعات مختلف شبانه روز بررسي گرديده و نشان مي‌دهد چنانچه مادران شيرده پس از نيمه شب يكي دو بار به كودكان خود شير دهند سطح پايه اي هورمون پرولاكتين افزايش مي‌يابند و تضمين يك شير دهي موفق را ميسر مي‌سازد كه در آموزشهاي اسلامي با ثواب فراوان مورد توصيه قرار گرفته است.

شيردادن از پستان همانند جهاد در راه خدا

       وقتي كه حضرت رسول اكرم در فضيلت جهاد سخنراني مي‌فرمود و بانوان مسلمان در ملاقات با ايشان از محروميت خود از مشاركت در جهاد گلايه مي‌كردند،  آن حضرت طي حديث مفصلي فرمود :

« آيا راضي نيستيد هنگامي كه يكي از شما از همسر خود در حالي كه او از شما خشنود است باردار شود ثواب كسي را دارد كه روزها روزه بگيرد و شب ها براي عبادت خدا بپاخيزد و چون زايمان كند هر جرعه اي كه از شير او در آيد و هر بار كه طفل پستان او را مي‌مكد براي هر جرعه و هر بار مكيدن ثوابي است و اگر براي شير دادن ومراقبت از كودك شيرخوار شبي بيدار گردد پاداشي معادل آزاد كردن هفتاد بنده در راه خدا دارد».

.

اجر ترويج تغذيه با شير مادر

      در حديث است كه دعوت كتتده به كار خير همانند عمل كننده به آن است و اين عبارت نويد بخش آن است كه ترويج تغذيه با شير مادر نيز مشروط به پاكي و صفاي نيت،  انسان را از اجر بسيار شير دادن به كودك بهره مند مي‌سازد.  لذا اميد مي‌رود هر تلاشي كه در مورد ترويج تغذيه با شير مادر صورت گيرد انسان را از چنين ثوابي منتفع مي‌سازد بي آن كه چيزي از اجر مادر شيرده بكاهد.

خلاصه

1-در قرآن كريم حداقل 8 بار به طور مستقيم به شير مادر اشاره شده است.

2-در روايات اسلامي نيز در مورد شير مادر،  اهميت و ارزش آن و حتي آداب شير دادن مطالب بسياري وجود دارد.

3-براساس رهنمود هاي اسلامي،  شير دادن از پستان،  يك ارزش است و مادر شيرده اجر مجاهد در راه خدا و عبادت مقبول مداوم را دارد.

4-توصيه شده است مادران مدت 2 سال كامل به كودكان خود شير بدهند اما حداقل مدت شير دادن نبايد از 21 ماه كمتر باشد.

5-دادن آغوز به شير خوار به عنوان يكي از حقوق كودك مورد تاكيد قرار گرفته است.

6-شير مادر به تنهايي تامين كننده آب و غذاي كودك تا حدود سن 6  ماهگي است. از زمان آغاز رويش دندان هاي كودك غذاي تكميلي همراه شير دادن از پستان توصيه شده است.

7-توصيه شده است مادران در هر بار شير دادن،  از هر دو پستان به شير خوار شير بدهند و نيز اگر يكي دو بار در نيمه شب به كودك شير بدهند براي آنها اجر فراواني خواهد بود.

8-پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرموده است براي كودك هيچ شيري بهتر از شير مادرش نيست.  دانش روز با بررسي تغييرات كمي و كيفي شير مادر در طول دوران شيردهي تفسير مناسبي براي اين كلام اعجازآميز ارائه مي‌كند و شير مادر را حتي براي نوزاد نارس نيز بهترين انتخاب مي‌داند.

9-ترويج تغذيه با شير مادر يك عبادت بزرگ و پر ثمر است كه از آن كودك،  مادر،  خانواده و جامعه هم دركوتاه مدت و هم در دراز مدت بهره مند مي‌گردند.