قرآن کريم و صراطهاي مستقيم
سيد احمد هاشمی
يکي از بحثهاي داغي که درسالهاي اخير در ايران ما بر سر زبانها افتاده وکتابها ومقالات زيادي هم پيرامون آن نوشته شده است، مبحث پلوراليسم ديني يا با به تعبير دکتر سروش، صراطهاي مستقيم است، در ايران بحق ايشان در اين زمينه سردمدار ومروج اين طرز تفکر مي باشند وکتاب معروف ايشان بنام «صراطهاي مستقيم» شاهدي بر اين مدعاست، ايشان در اين کتاب براي اثبات اين نظريه علاوه بر استدلالهاي فلسفي به برخي از آيات قرآني هم استناد مي کنند.
در اين مقاله سعي بر اين است بدور ازداوري در باره صحت يا سقم اين نظريه در عالم تئوري، تنها به جايگاه قرآني پلوراليسم ديني بپردازيم، تا ببينيم آيا قرآن کريم يک ديدگاه پلوراليستيک دارد (تکثر گرا) يا سينگولاريستيک(تک گرا)؟ بهر حال اگر بخواهيم با منطق استاد هم صحبت کنيم اين ديدگاه هم يکي از صراطهاي مستقيم است.
ايشان در کتاب «صراطهاي مستقيم» مي فرمايند:
«اساساً به جاي نزاع حق وباطل، بايد از «حقّ‌ـ‌حق» سخن گفت؛ تاكنون عده‌اي را «اهل هدايت» وعده‌اي را «اهل ضلالت» مي‌دانسته‌اند، حال آنكه نبايد پيدايش عقايد گوناگون را محصول تحريف، توطئه، بدخواهيِ بدخواهان، جعلِ جاعلان وكفرِ كافران دانست، بلكه بذر پلوراليسم را خدا كاشته است... واين نكته را بايد به جان شنيد وتصوير ومنظر را بايد عوض كرد وبه جاي آنكه جهان را واجد يك خط راست وصدها خط كج ببينيم، بايد آن را مجموعه‌اي از خطوط راست ديد واز اين پس به جاي «صراط مستقيم» بايد از «صراطهاي مستقيم» سخن گفت.(1)
روش استدلالي ايشان مبتني بر اين است که «صراط مستقيم» دربسياري از آيات قرآن کريم بصورت نکره آمده است، يعني «راهي مستقيم» واين امر مستلزم آن است که اسلام تنها راه مستقيم نيست، بلکه راهي از ميان راههاي مستقيم است؛ ولذا به پندار ايشان اين آيات مؤيد نظريه صراطهاي مستقيم است.
متأسفانه يکي از ويژگيهاي استاد سروش با همه فضائل وکمالاتشان، برخورد گزينشي ايشان با قرآن کريم است، ايشان در اين زمينه مانند برخي از فرقه هايي عمل مي کنند که در طول تاريخ اسلام، نظريه اي را در ذهن خود مي بافتند وسپس براي اينکه پشتوانه ودست آويزي را براي آن پيدا کنند، به سراغ قرآن مي رفتند؛ تا بتوانند آنرا در بين مردم ترويج نمايند، اگر مراد خود را در قرآن مي يافتند که فبها؛ واگرنه آيات را تأويل يا حتي تحريف مي کردند تا به خواسته خود برسند. از اينجا در بين مفسرين در باره اينگونه افراد ضرب المثلي رايج شد که:«اعتَقَدَ ثُمَّ فَسَّرَ» يعني اول معتقد شد بعد تفسير کرد، حال آنکه اصل بر اين است که مسلمان اول به سراغ قرآن برود وآنگاه اعتقاد پيدا کند ونه بر عکس.
شايد بگوييد شما داريد تهمتهاي گزاف به استاد مي زنيد، ولي بايد عرض کنم اين تنها من نيستم که نسبت به ايشان چنين نظري دارم، چندي پيش گفتگوي بين دکتر سروش ودکتر جان هيک (کسي که دکتر درقسمت اعظم نظريه صراطهاي مستقيم الهام گرفته از ايشان است) را مي خواندم، در اين گفتگو، دکتر سروش به دوآيه از قرآن استناد مي کند [النساء:165- الأنبياء:23]، ودر باره خداي پاسخگو در نزد معتزله وخداي غير پاسخگو در نزد اشاعره سخن ميگويد، ونهايتا نتيجه گيري مي کند که خداوند بايد پاسخگوباشد، وخدايي که اکنون در نزد مسلمانان پرستيده مي شود خدايي غير پاسخگو است.
حقيقتا برخورد دکترسروش با اين دوآيه آنقدر گزينشي ويکجانبه است، که جان هيک مسيحي متعجبانه از دکتر سروش مي پرسد:
آيا مواجهه شما با آيات قرآن گزينشي نيست؟؟!! ودکترسروش هم بدون تردد پاسخ مي دهد: نه! به هيچ وجه چنين نيست، ونبايد چنين باشد. متن را بايد يکپارچه ديد وآيات را بايد در کنار هم خواند.(2)
حال ببينيم آيا واقعا دکتر سروش در طراطهاي مستقيم مورد بحث ما، متن را يکپارچه مي‌بيند و آيات را در کنار هم خواند يا نه؟
«صراط» در لغت به معني راه روشن است. ريشه اين واژه، كلمه صَرَطَ يا سَرَطَ به معني بلعيدن است. گويا صراط (راه روشن) روندگان خود را مي بلعد ومانع از آن مي شود كه از درون آن خارج شوند. واژه «مستقيم» از قيام به معناي ايستادن گرفته شده است. چون در حالت ايستادگي، تسلط وچيرگي بر قوا حاصل مي شود، وبازگشت آن به پايداري وتخلف‌ناپذيري است.(3)
در قرآن کريم دقيقاً 45 بار کلمه «صراط» بکار رفته است، که 15 بار آن به صورت معرفه و30 بار آن به صورت نکره آمده است، واژه ي «صراط مستقيم» هم 33 بار استعمال شده که 5 بار بصورت معرفه و28 بار به صورت نکره بکار رفته است.(4)
در اينجا ذکر چند نکته حائز اهميت است:
1- در سراسر قرآن کريم حتي يکبار هم واژه «صراط» بصورت جمع استعمال نشده است، وهمه ي آن 45 بار بصورت مفرد بکار رفته است، واين خود دليلي بر اين است که اصطلاح صراطهاي مستقيم (بصورت جمع) بهيچ وجه ريشه ی قرآني ندارد.
2- بفرض اينکه بپذيريم کاربرد نکره در قرآن کريم وزبان عرب دلالت بر تعدد وتکثر دارد، در آن صورت دکتر وهمفکرانش با چالشهاي جدي مواجه خواهند شد، زيرا در قرآن کريم برخي کلمات، مثلاً کلمه «ربّ» در مواردی به صورت نکره بکار رفته اند، که اگر آن را حمل بر تعدد وتکثر کنيم، لازمه اش آن است که بگوييم قرآن کريم تعدد خدايان را برسميت مي شناسد، و پُر واضح است که اين اعتقاد با روح قرآن کريم که بر مبناي توحيد نازل شده منافات دارد.
در سوره سبأ خداوند در باره قوم سبأ مي فرمايد:)بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ( [سبأ: 15] يعني:(شهري پاکيزه وپروردگاري آمرزنده) يا در سوره يس در باره بهشتيان مي فرمايد: )سَلَامٌ قَوْلاً مِن رَّبٍّ رَّحِيمٍ( ]يس:58[ يعني:(سلامي-برشما- گفتاريست ازپروردگاري مهربان).
اگر آنطور که دکتر سروش وهمفکرانشان مي گويند بايد مفهوم اين آيات اين باشد، که خداوند متعال -نعوذ بالله- فقط يکي از پروردگاران آمرزنده ومهربان است، اما يگانه پروردگار آمرزنده ومهربان نيست، وگمان نمي کنم نياز به توضيح باشد که اين برداشت بهيچ عنوان با روح توحيدي قرآن کريم همخواني ندارد.
مثالي ديگر: همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که تنها يک کتاب بنام قرآن بر پيامبر اکرم صلي الله عليه وسلم نازل شده است، ونه قرآنهاي متعدد. در قرآن کريم 70 بار کلمه ي «قرآن» تکرار شده، که 16 بار آن به صورت نکره بکار رفته است، از قبيل: )إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ([يوسف:2] و) إِنْ هُوإِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِينٌ([يس: 69] و)إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ([الواقعة:77] و) بَلْ هُوقُرْآنٌ مَّجِيدٌ([البروج:21].
آيا مي توان از 16 موردي که کلمه «قرآن» به صورت نکره بکار رفته است، چنين برداشت کنيم که مثلاً قرآني مجيد، قرآني کريم، قرآني مبين، ويا قرآني عربي، تنها يکي از قرآنهاست، وقرآنهاي ديگري هم با اين اوصاف وجود دارند؟ پس بقيه ی قرآنها کجا هستند؟ در آنصورت تکليف بيش از پنجاه آيه ای که در آن کلمه ي قرآن به صورت معرفه بکار رفته است چيست؟ آيا چنين برداشتي از قرآن گزينشي و التقاطي نيست؟
3- در زبان عرب کاربرد نکره بصورت مفرد، تنها بر نامعين بودن دلالت ندارد، بلکه در مواردی بر أهميت و بزرگی آن دلالت دارد، اما دلالت بر تکثر و تعدد ندارد، مثلاً وقتی می گوييم:«جاء رجل= مردی آمد» اين مرد گرچه برای ما نامعين است، اما يکی است، ومتعدد نيست.
سؤالی که در اينجا پيش می آيد اين است که:چرا در قرآن کريم بعضی از واژه ها، از جمله صراط مستقيم، به صورت نکره بکار رفته اند؟
همانطور که گفته شد، صراط مستقيم هم به صورت نکره وهم به صورت معرفه بکار رفته است، واين بدان معناست که صراط مستقيم آنطور هم که جناب دکتر می گويند، نامعين ونامشخص نيست، چرا که به صورت معرفه هم استعمال شده است.
پس چه رازی در نکره بودن آن نهفته است؟
همانطور که عرض شد کاربرد نکره در زبان عرب، گاهی برای نامعين بودن، وگاهی هم برای بيان عظمت شأن وأهميت آن است،مثلاً می گوييم:«مردی آمد، مردی که جهان را از تاريکی کفر نجات داد و به روشنی اسلام رهنمون کرد» در اين جمله گرچه «مَرد» به صورت نکره بکار رفته است، ولی به هيچ وجه نامعين نيست، متعدد هم نيست، بلکه کاملا واضح است که آن مرد، کسی جز حضرت محمد صلی الله عليه وسلم نيست، وعلت اينکه آنرا بصورت نکره بکار برده ايم، صرفاً با خاطر جلب توجه شنونده و بيان عظمت و جايگاه آن بزرگوار است.
عين همين مثال در قرآن کريم در مورد صراط مستقيم آمده است، خداوند می فرمايد: (...وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ"صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الأمُورُ ) [الشورى: 53-52] يعنی: ...و براستی که تو (پيامبر) به راهي راست رهنمون مي کني، راه خدايي که هر آنچه در آسمانها و زمين است، از آنِ اوست، آگاه باشيد که کارها بسوي خدا باز مي گردد.
لذا علت کاربرد واژه هايی مثل صراط مستقيم، قرآن، ربّ و... به صورت نکره، نه تنها دلالت بر تعدد آن ندارد، بلکه حتی دلالت بر نامعين بودن آن نيز ندارد، و تنها براي بيان أهميت و عظمت آن است، به اين دليل که اگر نامعين بودن اين لفظ مد نظر بود، فقط به صورت نکره استعمال می شد، و استعمال آن به صورت معرفه توجيهی نداشت.
اگر صراط مستقيم در قرآن، کلاً و بدون استثناء بصورت نکره بکار رفته بود، آنوقت شايد توجيهی برای ادعای ايشان پيدا می شد، ولی دکتر اگر بفرموده خودشان، آيات را در کنار هم مي‌خوانند، بايد صراطهای مستقيم نکره و صراطهای مستقيم معرفه را در کنار هم می ديدند، تا برداشت همه جانبه از قرآن می داشتند و نه برداشت گزينشی.
4- با نگاهی به قرآن کريم در می يابيم که صراط مستقيم نه تنها متعدد، نامعين و ناشناخته نيست، بلکه يک راه کاملاً واضح و روشن است، و خداوند متعال از ابتدا آنرا برای ما تعريف کرده است:در سوره حمد می خوانيم: (اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ) [الفاتحة: 6] يعنی: «ما را به راه راست راهنمايی بفرما» سپس بلافاصله آن راه راست را براي ما معرفي مي کند: (صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ) [الفاتحة: 7] يعنی راه کسانی که به آنها نعمت ارزانی داشتی، و نه راه آنهايی که بر آنها خشم گرفتی و نه راه گمراهان.
موضوع به اين آيه هم ختم نمی شود، در آيه ديگری در سوره نساء، راه نعمت داده شدگان هم معرفي شده است، خداوند می فرمايد: (وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَـئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَـئِكَ رَفِيقاً) [النساء: 69] يعنی: و کسی که از خدا و رسول پيروی نمايد، پس او با کسانی خواهد بود که خداوند به آنها نعمت ارزانی داشته است، از پيامبران و صديقان و شهداء و شايسته کاران، و آنان چه خوب همراهی هستند.
و پر واضح است که بر طبق قرآن کريم راه همه أنبياء آسمانی، اسلام بوده است، برای مثال خداوند در باره ی حضرت ابراهيم عليه السلام (أبوالأنبياء) می فرمايد: (مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ) [آل عمران:67] يعنی: (ابراهيم يهودی و مسيحی نبود، ولی راست دين و مسلمان بود و از مشرکين نبود).
"اگر گفته شود كه مراد از اسلام، خاص دين ما نيست، بلكه منظور تسليم خدا شدن است؟ پاسخ اين است كه البته اسلام همان تسليم است، و دين، همان تسليم است، ولي حقيقت تسليم در هر زمان شكلي داشته است ودر اين زمان، شكل آن همان دين گرانمايه اي است كه به دست حضرت خاتم الانبياء صلی الله عليه وسلم ظهور يافته است، و قهراً كلمه اسلام بر آن منطبق مي گردد و بس. به عبارت ديگر، لازمه تسليم خدا شدن، پذيرش دستورهاي اوست و روشن است كه همواره به آخرين دستور خدا بايد عمل كرد و آخرين دستور خدا همان چيزي است كه آخرين رسول او آورده است". (5)
بطور خلاصه:
راه راست==> راه نعمت داده شدگان ==>راه انبياء و صديقان و شهداء و صالحان==>اسلام
بنابراين اگر در مواردی هم صراط مستقيم به صورت نکره بکار رفته است، دلالت بر عظمت و فخامت آن دارد و نه دلالت بر تعدد يا نامعينی آن.
5- وانگهی اگر صراط مستقيم آنطور که دکتر سروش می گويند، متعدد باشد، و دامنه اش تا آنجا گسترده باشد که به اسلام منحصر نباشد، پس چه نيازی وجود دارد که روزی حدأقل 17 بار از خداوند بخواهيم ما را به صراط مستقيم راهنمايی کند؟ چه دليلی داشت که پيامبر خدا با عرب و عجم درگير شود و عالم و آدم را بر عليه خود بشوراند؟! چه دليلی داشت که در مقابل نزديکترين افراد قبيله اش جبهه گيری کند و با آنها درگير شود؟! چه دليلی داشت که خود و يارانش اينهمه رنج وعذاب را متحمل شوند، واز خانه وکاشانه شان آواره گردند؟! در خانه اش می نشست و دين مشرکين را بعنوان يکی از صراطهای مستقيم برسميت می شناخت، و اينهمه خود را مورد آزار وخشم آنها قرار نمی داد!!
اگر ديدگاه قرآن هم مانند ديدگاه آقای سروش پلوراليستی بود و نه سينگولاريستی، آنوقت معناي اين آيات چيست؟
راه راست==> راه نعمت داده شدگان ==>راه انبياء و صديقان و شهداء و صالحان==>اسلام
بنابراين اگر در مواردی هم صراط مستقيم به صورت نکره بکار رفته است، دلالت بر عظمت و فخامت آن دارد و نه دلالت بر تعدد يا نامعينی آن.
5- وانگهی اگر صراط مستقيم آنطور که دکتر سروش می گويند، متعدد باشد، و دامنه اش تا آنجا گسترده باشد که به اسلام منحصر نباشد، پس چه نيازی وجود دارد که روزی حدأقل 17 بار از خداوند بخواهيم ما را به صراط مستقيم راهنمايی کند؟ چه دليلی داشت که پيامبر خدا با عرب و عجم درگير شود و عالم و آدم را بر عليه خود بشوراند؟! چه دليلی داشت که در مقابل نزديکترين افراد قبيله اش جبهه گيری کند و با آنها درگير شود؟! چه دليلی داشت که خود و يارانش اينهمه رنج وعذاب را متحمل شوند، واز خانه وکاشانه شان آواره گردند؟! در خانه اش می نشست و دين مشرکين را بعنوان يکی از صراطهای مستقيم برسميت می شناخت، و اينهمه خود را مورد آزار وخشم آنها قرار نمی داد!!
اگر ديدگاه قرآن هم مانند ديدگاه آقای سروش پلوراليستی بود و نه سينگولاريستی، آنوقت معناي اين آيات چيست؟
1- (إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ وَمَن يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهِ سَرِيعُ الْحِسَابِ) [آل عمران:19] در حقيقت دين نزد خدا همان اسلام است وكسانى كه كتاب [آسمانى] به آنان داده شده با يكديگر به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنكه علم براى آنان [حاصل] آمد آن هم به سابقه حسدى كه ميان آنان وجود داشت وهر كس به آيات خدا كفر ورزد پس [بداند] كه خدا زودشمار است .
2-(وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِيناً فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوفِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ) [آل عمران:85] و هر كه جز اسلام دينى [ديگر] جويد هرگز از وى پذيرفته نشود و وى در آخرت از زيانكاران است.
3-(وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً " إِذاً لَّأَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيراً) [الإسراء:75-74] واگر تورا استوار نمىداشتيم قطعا نزديك بود كمى به سوى آنان متمايل شوى"در آن صورت حتما تورا دوبرابر [در] زندگى ودوبرابر [پس از] مرگ [عذاب] مىچشانيديم آنگاه در برابر ما براى خود ياورى نمىيافتی.
۴-(وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِين) [الزمر:65] وقطعا به تووبه كسانى كه پيش از توبودند وحى شده است اگر شرك ورزى حتما كردارت تباه ومسلما از زيانكاران خواهى شد.
5-(وَقَالُواْ كُونُواْ هُوداً أَونَصَارَى تَهْتَدُواْ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ) [البقرة:135] و[اهل كتاب] گفتند يهودى يا مسيحى باشيد تا هدايت يابيد بگو نه بلكه [بر] آيين ابراهيم حقگرا [هستم] ووى از مشركان نبود.
6-(وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوالْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ) [البقرة : 120] و هرگز يهوديان و ترسايان از تو راضى نمىشوند مگر آنكه از كيش آنان پيروى كنى، بگو: درحقيقت تنها هدايت خداست، كه هدايت [واقعى] است، وچنانچه پس از آنكه علمى تورا حاصل شد، باز از هوسهاى آنان پيروى كنى، در برابر خدا سرور وياورى نخواهى داشت.
۴-(وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِين) [الزمر:65] وقطعا به تووبه كسانى كه پيش از توبودند وحى شده است اگر شرك ورزى حتما كردارت تباه ومسلما از زيانكاران خواهى شد.
5-(وَقَالُواْ كُونُواْ هُوداً أَونَصَارَى تَهْتَدُواْ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ) [البقرة:135] و[اهل كتاب] گفتند يهودى يا مسيحى باشيد تا هدايت يابيد بگو نه بلكه [بر] آيين ابراهيم حقگرا [هستم] ووى از مشركان نبود.
6-(وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوالْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ) [البقرة : 120] و هرگز يهوديان و ترسايان از تو راضى نمىشوند مگر آنكه از كيش آنان پيروى كنى، بگو: درحقيقت تنها هدايت خداست، كه هدايت [واقعى] است، وچنانچه پس از آنكه علمى تورا حاصل شد، باز از هوسهاى آنان پيروى كنى، در برابر خدا سرور وياورى نخواهى داشت.
چطور می توان ديدگاه قرآن را پلوراليستی بدانيم واين آيات را ناديده بگيريم؟
تفاوت سبيل وصراط در قرآن کريم: يکی از واژه هايی که در قرآن کريم کراراً هم به صورت جمع وهم به صورت مفرد بکار رفته، وتوهم پلوراليست بودن قرآن را در نزد نظريه پردازان صراطهای مستقيم ايجاد نموده، واژه ی سُبُل(جمع سبيل بمعنای راه) است.
در قرآن کريم دو واژه سبيل و صراط –هر دوبمعنای راه- مکرراً بکار رفته اند، ولی ايندو، ازچند لحاظ در قرآن کريم با هم تفاوت دارند:
1- همانطورکه گفته شد، صراط در قرآن کريم به صيغه جمع استعمال نشده است، ولی سبيل هم به صورت مفرد«سبيل» وهم به صورت جمع «سُبُل» بکار رفته است،مانند: (وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) [الأنعام : 153]. و[بدانيد] اين است راه راست من، پس از آن پيروى كنيد، واز راهها[ى ديگر] كه شما را از راه وى پراكنده مىسازد، پيروى مكنيد، اينهاست كه [خدا] شما را به آن سفارش كرده است، باشد كه به تقوا گراييد.
2-سبيل وسُبُل در قرآن هم به راه حق وهم براه باطل اطلاق شده است، مانند:
(وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ) [العنكبوت : 69] وكسانى كه در راه ما كوشيدهاند به يقين راههاى خود را بر آنان مىنماييم ودر حقيقت خدا با نيكوكاران است
(وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) [الأنعام : 153].
(الَّذِينَ آمَنُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِيَاء الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفاً) [النساء : 76] كسانى كه ايمان آوردهاند در راه خدا كارزار مىكنند، وكسانى كه كافر شدهاند در راه طاغوت مىجنگند، پس با ياران شيطان بجنگيد كه نيرنگ شيطان [در نهايت] ضعيف است.
اما صراط- در تمام 45 مورد- تنها برای راه راست وحق بکار رفته است، بجز در يک مورد در سوره صافات: (فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ) [الصافات:23]يعنی: (پس آنها را به راه دوزخ راهنمايی کنيد) که اين يک مورد هم بگفته مفسرين از باب تَهَکُّم يا طعنه وريشخند به کفار ومشرکين است، لذا مفهوم اصلی آن مراد نيست.
3- سبيل وسبل هم بر راه مادی(حسي) وهم بر راه معنوی اطلاق شده، در حالی که صراط فقط برای بيان راه معنوی استعمال شده است.
مثال کاربرد مادی سبل:(الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَجَعَلَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلاً لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ) [الزخرف : 10] همان كسى كه اين زمين را براى شما گهوارهاى گردانيد وبراى شما در آن راهها نهاد باشد كه راه يابيد.
که در اين آيه سبل برای راه مادی (جاده) بکار رفته است.
در قرآن کريم دو واژه سبيل و صراط –هر دوبمعنای راه- مکرراً بکار رفته اند، ولی ايندو، ازچند لحاظ در قرآن کريم با هم تفاوت دارند:
1- همانطورکه گفته شد، صراط در قرآن کريم به صيغه جمع استعمال نشده است، ولی سبيل هم به صورت مفرد«سبيل» وهم به صورت جمع «سُبُل» بکار رفته است،مانند: (وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) [الأنعام : 153]. و[بدانيد] اين است راه راست من، پس از آن پيروى كنيد، واز راهها[ى ديگر] كه شما را از راه وى پراكنده مىسازد، پيروى مكنيد، اينهاست كه [خدا] شما را به آن سفارش كرده است، باشد كه به تقوا گراييد.
2-سبيل وسُبُل در قرآن هم به راه حق وهم براه باطل اطلاق شده است، مانند:
(وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ) [العنكبوت : 69] وكسانى كه در راه ما كوشيدهاند به يقين راههاى خود را بر آنان مىنماييم ودر حقيقت خدا با نيكوكاران است
(وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) [الأنعام : 153].
(الَّذِينَ آمَنُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِيَاء الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفاً) [النساء : 76] كسانى كه ايمان آوردهاند در راه خدا كارزار مىكنند، وكسانى كه كافر شدهاند در راه طاغوت مىجنگند، پس با ياران شيطان بجنگيد كه نيرنگ شيطان [در نهايت] ضعيف است.
اما صراط- در تمام 45 مورد- تنها برای راه راست وحق بکار رفته است، بجز در يک مورد در سوره صافات: (فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ) [الصافات:23]يعنی: (پس آنها را به راه دوزخ راهنمايی کنيد) که اين يک مورد هم بگفته مفسرين از باب تَهَکُّم يا طعنه وريشخند به کفار ومشرکين است، لذا مفهوم اصلی آن مراد نيست.
3- سبيل وسبل هم بر راه مادی(حسي) وهم بر راه معنوی اطلاق شده، در حالی که صراط فقط برای بيان راه معنوی استعمال شده است.
مثال کاربرد مادی سبل:(الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَجَعَلَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلاً لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ) [الزخرف : 10] همان كسى كه اين زمين را براى شما گهوارهاى گردانيد وبراى شما در آن راهها نهاد باشد كه راه يابيد.
که در اين آيه سبل برای راه مادی (جاده) بکار رفته است.
تجزيه وتحليل:
از مجموع آيات چنين برمی آيد که صراط و سبيل، اگر چه در معنای ظاهری با هم شباهت دارند، اما در اصل معنا با هم متفاوتند، ودر قرآن کريم کاربرد صراط فقط به صورت مفرد وکاربرد سبيل هم بصورت مفرد وهم بصورت جمع، اتفاقی وتصادفی نيست، بلکه رازی در ورای اين امر نهفته است.
راستی آن راز چيست؟ برخی ازمفسران بزرگ اين راز را کشف کرده واز آن پرده برداشته اند، برای مثال نظام نيسابوري در تفسير خود وامام جارالله زَمَخشَرِی(متوفای538هـ ق) در تفسير کشاف در تفسير آيه 86 سوره أعراف آورده اندکه: «فإن قلت : صراط الحق واحد، فكيف قيل: بكل صراط؟ قلت: صراط الحق واحد، ولكنه يتشعب إلى معارف وحدود وأحكام كثيرة مختلفة،كل منها في نفسه سبيل» يعنی: اگر بگويي: راه حق يکيست، پس چرا در آيه گفته شده: بکل صراط (بهر راهی)؟در جواب می گويم:راه حق يکيست، ولی به شناختها، حدود وأحکام گوناگون بسياری منشعب می شود، که هر کدام از آنها، خود يک سبيل است.(6)
ازآنچه گفته شد، معلوم مي شود كه صراط مستقيم شاهراه بزرگيست که همه راههای کوچکتر(سُبُل) به آن ختم می شود،" لذا نسبت صراط مستقيم با سبل الهي را مي توان چنين تصور كرد كه صراط مستقيم عالي ترين مرتبه هدايت است، ونيل به اين مرتبه، در گرو اين است كه انسان همه سبل امن الهي را بپيمايد. اما اگر تنها برخي از اين سبل را طي كند، فقط به برخي از درجات و مراتب صراط مستقيم راه يافته است
به عبارت ديگر، هدايت انسان به سوي خدا مراحل و مراتب گوناگوني دارد كه هر يك از آنها يكي از سبل هدايت ورستگاري است. هر گاه كسي همه سبل هدايت را طي كند، در حقيقت تمام مراحل و مراتب هدايت را پيموده و به صراط مستقيم راه يافته است."(7)
"وانگهی سبيل الهي كثرت پذير است، ولي صراط مستقيم كثرت پذير نيست. از اين جا روشن مي شود كه نسبت ميان صراط مستقيم وسبل الهي، نسبت وحدت وكثرت است. وكثرت در سبل الهي، از قبيل كثرتهاي طولي است نه كثرت عرضي. كثرت طولي با وحدت ناسازگار نيست؛ مانند كثرت موجود در مراتب نور كه با وحدت حقيقت آن منافات ندارد. از نظر اهل معرفت، اين گونه كثرت تحكيم كننده وحدت است، نه ناسازگار با آن."(8)
پی نوشتها:
1- عبدالكريم سروش، صراطهاي مستقيم، 1377، چاپ دوم، صراط، ص27
2- نگاه کنيد: http://www.drsoroush.com/Persian/Interviews/P-INT-138409-John&Soroush.html
3- رجوع كنيد:لسان العرب، الصحاح في اللغة،تاج العروس، مختار الصحاح ماده:سرط و قوم
4- برای آمارهای قرآنی اين مطلب از نرم افزار «الباحث» استفاده شده است، برای بارگذاری اين نرم افزار می توانيد از پايگاه: http://www.wksa.net/samer/ ديدن کنيد.
5- مرتضي مطهري، عدل الهي، صص 334-330، چاپ هشتم.
6- حسن بن محمد بن حسين مشهور به نظام النيسابوري، تفسير النيسابوری، 3/470، وجارالله محمود بن عمر الزََّمَخْشَرِی، الکشاف2/255
7- علي رباني گلپايگاني، قرآن وپلوراليسم ديني، http://www.qudsdaily.net/archive/1384/html/5/1384-05-23/page5.html
8- همان
0 نظرات:
ارسال یک نظر