احکام قربانی

احکام قربانی

دکتر محمّد العبیدلی
 

تعریف قربانی:

قربانی (اضحیه) در لغت به حیوانی اطلاق می‌شود كه قرار است ذبح شود؛یا حیوانی كه در ایام عید قربان ذبح می‌شود.

و در اصطلاح: قربانی عبارتست از ذبح حیوانی مخصوص، در زمانی مخصوص، به نیّت نزدیکی و تقرّب به الله عزّوجّل(1).


یا آنچه كه در روزهای قربانی (دهم تا سیزدهم ذی الحجه) بمنظور نزدیکی به خداوند متعال ذبح میشود. و... سبب نامگذاری آن به (أضیحه) برای این است که در وقت ضحی یا چاشت قربانی میشود.

خداوند متعال میفرماید:

{قل إن صلاتی و نسكی و محیای ومماتی لله رب العالمین لا شریك له} [الأنعام: ١٦٢ - ١٦٣]

«بگو همانا نماز و قربانیم و زندگانی و مرگم برای الله عزّوجّل است؛ كه هیچ شریكی ندارد... »

خداوند متعال میفرماید:

{وفدیناه بذبح عظیم} [الصافات: ١٠٧]

«ما قربانی بزرگ و ارزشمندی را فدا و بلا گردان او کردیم.»


حکم آن

قربانی بر کسی که توانایی انجام آن را داشته باشد واجب است. دلیل آن حدیثی از ابوهریره (رضی الله عنه) است كه پیامبر خدا (صلی الله علیه و سلم) فرمود: « مَنْ كَانَ لَهُ سَعَةٌ وَلَمْ یضَحِّ فَلاَ یقْرَبَنَّ مُصَلاَّنَا »(3)

«هر کس با وجود توانایی مالی، قربانی نکند به مصلّای عید ما نزدیک نشود.»

و همچنین میفرمایند: «مَنْ ذَبَحَ قَبْلَ أَنْ یصَلِّىَ فَلْیعِدْ مَكَانَهَا أُخْرَى ، وَمَنْ لَمْ یذْبَحْ فَلْیذْبَحْ »(4) «هر کس قبل از نماز عید قربانی كرده است، باید بعد از نماز حیوان دیگری را بجای آن قربانی کند؛ و هر كس قربانی نكرده، پس هم اكنون قربانی كند.»

ظاهر این حدیث بر وجوب قربانی دلالت دارد و هیچ دلیلی بر خلاف این حدیث نیز نیامده است. بویژه اینکه - همانطوركه در حدیث بالا گذشت - رسول الله (صلی الله علیه و سلم) دستور به تكرار قربانی میدهند.


ابتدای وقت قربانی

خداوند متعال میفرماید:

{فصل لربك وانحر} [الكوثر: ٢]

«تنها برای پروردگار خود نماز بخوان و قربانی بکن.»

این آیه دلالت بر این دارد که وقت قربانی پس از پایان نماز عید آغاز می‌شود؛ زیرا خداوند متعال در این آیه ابتدا نماز را ذكر نموده وسپس قربانی.(5)

و امّا حدیثی كه در این رابطه وارد شده است...

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) میفرماید: « إِنَّ أَوَّلَ مَا نَبْدَأُ فِى یوْمِنَا هَذَا أَنْ نُصَلِّىَ ، ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ ، فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَصَابَ سُنَّتَنَا ، وَمَنْ نَحَرَ قَبْلَ الصَّلاَةِ فَإِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ قَدَّمَهُ لأَهْلِهِ ، لَیسَ مِنَ النُّسْكِ فِى شَىْءٍ »(6)

«اوّلین وظیفه ما امروز این است که نماز عید را بخوانیم و سپس بازگشته و قربانی کنیم؛ هر کس چنین کند طبق سنّت و روش ما درست عمل کرده است، و هرکس پیش از نماز قربانی کرده است، قربانی او صحیح نیست؛ بلکه آن قربانی تنها بعنوان گوشتی است كه برای مصرف خانواده‌اش تدارك دیده است، و قربانی محسوب نمیشود و ثواب قربانی هم ندارد.»


آخرین وقت قربانی

پیامبر خدا (صلی الله علیه و سلم) میفرماید: « كُلُّ أَیامِ التَّشْرِیقِ ذَبْحٌ »(7)

«تمامی روزهای تشریق وقت قربانی است.»

طبق این حدیث، قربانی كردن در طول «ایام تشریق» صحیح است؛ ایام تشریق شامل روز عید قربان (10 ذی الحجّه) و سه روز بعد از آن (11 و 12 و 13 ذی الحجّه) میشود.

نظر امام شافعی (رحمه الله) نیز همین است. شیخ آلبانی (رحمه الله) میگوید: «برای قربانی کردن در روزهای تشریق (از 10 الی 13 ذی الحجه) وقت خاصّ وبهتری وجود ندارد. از صبح روز عید قربان (بعد از نماز عید) تا عصر روز چهارم از روزهای عید، تمامی آن وقت قربانی وذبح است.»

وقت قربانی تا غروبِ خورشید روزِ چهارمِ عید قربان ادامه دارد.


شرطهای قربانی

شرط اول:

حیوان قربانی از چهارپایان اهلی باشد؛ كه عبارتند از شتر وگاو وگوسفند.

خداوند متعال میفرماید:

{على ما رزقهم من بهیمة الأنعام} [الحج: ٢٨]

«چهارپایانی را ذبح کنند که خدا به ایشان عطا نموده است.»

شرط دوم:

حیوان قربانی می‌بایست به سنّ معتبر شرعی رسیده باشد.

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) میفرماید: «لاَ تَذْبَحُوا إِلاَّ مُسِنَّةً(8) إِلاَّ أَنْ یعْسُرَ عَلَیكُمْ فَتَذْبَحُوا جَذَعَةً(9) مِنَ الضَّأْنِ»(10) «ذبح نکنید مگر حیوان بالغی كه دندانهای شیری‌اش افتاده باشد؛ اگر برای شما دشوار باشد، پس گوسفندی که یکسال كامل دارد، را قربانی کنید.»

سنّ شرعی برای حیوانات قربانی به ترتیب زیر است:

1- شتر: فقهاء اتّفاق دارند بر اینکه سن شتر قربانی باید 5 سال باشد؛ كه برای هفت نفر قربانی کننده کفایت میکند.(11)

2- گاو: باید دو ساله باشد(12)؛ و هفت قربانی کننده را کفایت میکند.

3- بز: باید یکسال کامل داشته باشد و وارد سال دوم شده باشد.(13) (یعنی بزی که تمام بدنش را مو پوشانده باشد)؛ و برای یک مرد وخانواده‌اش کفایت میکند.

4- گوسفند: باید یکسال داشته باشد(14)؛ (یعنی گوسفندی كه بدنش از پشم پوشیده شده باشد). [در این مورد بین علما اختلاف وجود دارد و برخی فقها ۶ماهه را نیز جایز دانسته اند- مترجم] و برای یک مرد واهل خانه‌اش کفایت میکند.(15)

شرط سوم

حیوان قربانی از هرگونه عیبی كه مانع صحّت و قبول قربانی میشود، سالم باشد. عیبهایی كه براء بن عازب (رضی الله عنه) در حدیثی از رسول الله (صلی الله علیه و سلم) روایت نموده است؛ براء (رضی الله عنه) میگوید: رسول الله (صلی الله علیه و سلم) روزی در بین ما ایستاد و سپس فرمود: «أَرْبَعٌ لاَ تَجُوزُ فِى الأَضَاحِى الْعَوْرَاءُ بَینٌ عَوَرُهَا وَالْمَرِیضَةُ بَینٌ مَرَضُهَا وَالْعَرْجَاءُ بَینٌ ظَلْعُهَا وَالْكَسِیرُ الَّتِى لاَ تَنْقَى»(16)

«چهار حیوان برای قربانی جایز نیست:

1- حیوانِ کوری که کور بودنش واضح باشد.

2- حیوانِ بیماری که بیماریش آشکار باشد.

3- حیوانِ لنگی که لنگی‌اش آشکار باشد.

4- حیوانِ عضو شکسته‌ای که بهبود نمی‌یابد.» (استخوانهایش مغز نداشته باشد)

و نزد ترمذی «والعجفاء التی لا تنقی»(17): حیوانی که چنان لاغر وضعیف باشد که استخونهایش مغز نداشته باشند. و در روایتی دیگر...

« أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- أَنْ نَسْتَشْرِفَ الْعَینَ وَالأُذُنَ »(18)

«رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) به ما امر نمودندکه هنگام انتخاب حیوان قربانی دقّت کنیم كه چشم وگوشِ حیوان سالم باشد.»

پس عیبهایی كه مانع صحّت و قبولی قربانی میشوند، بترتیب زیر است:

1- حیوان کوری که کور بودنش واضح باشد.

شیخ محمد بن صالح العثیمین(19) (رحمه الله) میگوید: « حیوانی که کوری چشمش بخاطر فرورفتگی یا بیرون آمدن و برجستگی آن، مشخّص و واضح باشد، برای قربانی درست نیست؛ اما اگر حیوان کور است ولی کوری آن آشکار و واضح نیست، کفایت میکند؛ امّا بهتر و اولی‌تر است كه چشمش كاملاً سالم باشد؛... اما حیوانی که شب‌کوری دارد یا چشمش ضعیف است و روزها می‌بیند امّا شبها نمی‌بیند، شافعی‌ها به صراحت گفته‌اندکه کفایت میکند؛ بخاطر اینکه کوریش واضح وآشکار نیست.»(20)

2- حیوانِ بیماری كه بیماری‌‌اش ظاهر و آشکار باشد.

یعنی حیوان دچار سستی و کسالت و کندی در حرکت و کم خوراکی باشد؛ و بیماری در بنیه و جسم حیوان تأثیر گذاشته و دچار لاغری و ضعف گشته است.

اگر حیوان سر حال و چاق است ولی دچار بیماریهایی چون طاعون و آبله وکورکها و زخمها و امثال آن می‌باشد، باز هم جایز نیست زیرا ممكن است در اثر خوردن گوشتش، بیماری به انسان هم سرایت كند.

3- حیوانی که لنگ است یا پایش شکسته است.

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) شرط کرده است که باید لنگی و شکستگی پایش آشکار و واضح باشد. بصورتیكه حیوان، هنگام راه رفتن و چریدن از سایر حیوانات عقب می‌افتد و بدلیل شکستگی شدید پایش نمیتواند درست راه برود.

امام نووی (رحمه الله) در المجموع (8/400) میگوید: «اگر شکستگی آن کم باشد، بصورتیكه از حیوانات دیگر عقب نمی افتد، این شکستگی اشکال وضرری ندارد.»(مانع قربانی كردن حیوان نمیشود.)

4. حیوان لاغر وضعیفی است که به سبب لاغری و ضعفش استخوانهایش مشخص است.

استفاده از این حیوان در قربانی جایز نیست؛ زیرا بنیه اینگونه حیوانات ضعیف و منظرشان زشت و ناپسند است.

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) میفرماید: «ولا العجفاء التی لا تنقی» یعنی: «وجایز نیست حیوان لاغری که مغز استخوان ندارد.» لا تنقی: در آن نقی (مغز استخوان) نیست.

5. حیوانی که بیشتر شاخش از نظر طولی وعرضی از بین رفته باشد. استفاده از این حیوان هم برای قربانی صحیح نیست.

حیواناتی كه قربانی كردن آنها كراهیت دارد(مكروه است):

1. المقابله :آن حیوانی است که قسمت بالای گوشش قطع شده است و تكّه گوشش آویزان است.

2. المدابره: آن حیوانی است که یک طرف گوشش قطع شده است.

3. الشرقاء: آن حیوانی است که گوشش از نظر طولی پاره شده است

4. الخرقا ء: آن حیوانی است که گوشش به صورت دایره سوراخ شده است

و همه این موارد مقیّد است به قطع شدن یا پاره بودن «نصف گوش یا بیشر از نصف»(21). یعنی اگر گوش بیش از نصف آن پاره باشدیا قطع شده باشد، حیوان معیوب محسوب میشود،و استفاده از آن برای قربانی درست نیست(22). امّا اگر پارگی و بریدگی گوشش کم باشد، جایز است و اشکالی ندارد.

حكم دُم نیز چنین است؛ و قیاس بر آن هر چیزی كه سبب کم شدن گوشت بطور آشکار و نقص آشکار در زیبایی خلقت و غیره میشود... والله اعلم.

از عبید بن فیروز روایت است كه میگوید: [ قُلْتُ لِلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ (رضی الله عنه) حَدِّثْنِى بِمَا كَرِهَ أَوْ نَهَى عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و سلم) مِنَ الأَضَاحِىِّ. فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و سلم) هَكَذَا بِیدِهِ وَیدِى أَقْصَرُ مِنْ یدِهِ « أَرْبَعٌ لاَ تُجْزِئُ فِى الأَضَاحِىِّ الْعَوْرَاءُ الْبَینُ عَوَرُهَا وَالْمَرِیضَةُ الْبَینُ مَرَضُهَا وَالْعَرْجَاءُ الْبَینُ ظَلْعُهَا وَالْكَسِیرَةُ الَّتِى لاَ تُنْقِى ». قَالَ فَإِنِّى أَكْرَهُ أَنْ یكُونَ نَقْصٌ فِى الأُذُنِ. قَالَ فَمَا كَرِهْتَ مِنْهُ فَدَعْهُ وَلاَ تُحَرِّمْهُ عَلَى أَحَدٍ.](23)

[ به براء بن عازب(رضی الله عنه) گفتم: حیواناتی را که پیامبر (صلی الله علیه و سلم)برای قربانی كردن دوست نداشت یا از آن نهی میکرد برایمان بگو ،گفت: پیامبر (صلی الله علیه و سلم) با دستش اینگونه اشاره نمود، در حالی که دست من کوتاهتر از دست ایشان است و فرمود: «چهار نوع حیوان برای قربانی جایز نیست:

1)حیوان کوری که کور بودنش واضح است. 2)حیوان بیماری که بیماری‌اش آشکار باشد. 3)حیوان لنگی که لنگی‌اش آشکار باشد. 4)حیوان عضو شکسته‌ای که بهبود نمی‌یابد.»

عبید میگوید به براء گفتم: من مکروه میدانم که گوش (حیوان قربانی) معیوب و ناقص باشد. براء گفت: هر نقصی را در حیوان ناپسند دیدی آن را رها کن (و از قربانی کردن آن خودداری کن) بدون اینکه آن را بر کس دیگری حرام کنی.]

اموری كه قربانی كننده باید در دهه اوّل ذی الحجّه از آنها خودداری کند.

قال رسول الله(صلی الله علیه و سلم): « إِذَا دَخَلَتِ الْعَشْرُ وَأَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ یضَحِّىَ فَلاَ یمَسَّ مِنْ شَعَرِهِ وَبَشَرِهِ شَیئًا »(24)

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) میفرماید: «وقتی دهه‌ی اول ذی الحجّه آغاز شود اگر کسی قصد قربانی را داشت باید تا زمانی که قربانی میکند، از موها و پوست خود چیزی نگیرد.» (موها وناخن‌های خود را کوتاه نکند.)

شخصی که میخواهد قربانی کند، نباید موهای بدن خود را بهر نحو مانند کوتاه کردن و تراشیدن و کندن وغیره بگیرد و این حكم شامل تمامی موهای بدن می شود. همچنین از کوتاه کردن ناخن‌ها یا شکستن آنها خودداری كند. اگر فرد قربانی كننده مرتكب این امور شود، قربانی او درست است؛ امّا از امر خدا و رسول خدا نافرمانی کرده است.

ابن قدامه (رحمه الله) در کتاب المغنی (11/96) میگوید: «اگر این کار را انجام داد (موها وناخن‌ها را گرفت) استغفار کند؛ و اجماع علماء برآن است که هیچ فدیه‌ای بر گردن او نیست، چه عمداً انجام داده باشد و چه سهواً.»


بهترین قربانی

مستحب است که حیوان قربانی، قوچ نر شاخ داری باشد که رنگ آن سفید، و اطراف چشمانش و پاهایش سیاه باشد؛ این بهترین قربانی است که رسول اکرم(صلی الله علیه و سلم) مستحب دانسته و آن را - طبق احادیث صحیح وارد شده- ذبح نموده‌اند.(25)


روش صحیح ذبح کردن

از انس (رضی الله عنه) روایت است که فرمود: « ضَحَّى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و سلم) بِكَبْشَینِ أَمْلَحَینِ أَقْرَنَینِ قَالَ وَرَأَیتُهُ یذْبَحُهُمَا بِیدِهِ وَرَأَیتُهُ وَاضِعًا قَدَمَهُ عَلَى صِفَاحِهِمَا قَالَ وَسَمَّى وَكَبَّرَ.» «رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) را دیدم كه دو قوچ شاخ داری که رنگ سیاه و سفید داشتند، با دست خود برای قربانی، ذبح نموده و به هنگام ذبح فرمودند:(بسم الله والله اکبر)» انس (رضی الله عنه) میگوید: «من دیدم که در موقع ذبح پای خود را بر پهلوی گردن آنها گذاشتند و «بسم الله والله اکبر» گفتند.»(26)

همچنین امام مسلم در صحیحش روایت کرده است که همانا رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) به عایشه(رضی الله عنها) فرمودند: (« یا عَائِشَةُ هَلُمِّى الْمُدْیةَ ». ثُمَّ قَالَ « اشْحَذِیهَا بِحَجَرٍ ». فَفَعَلَتْ ثُمَّ أَخَذَهَا وَأَخَذَ الْكَبْشَ فَأَضْجَعَهُ ثُمَّ ذَبَحَهُ ثُمَّ قَالَ « بِاسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنْ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَمِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ». ثُمَّ ضَحَّى بِهِ.) «ای عائشه چاقو را بیاور.» سپس فرمودند: «آن را با سنگ تیز کن.» عایشه (رضی الله عنها) چاقو را تیز کرد. رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) چاقو را برداشتند و قوچ را به پهلو خوابانیدند و ذبح کردند و سپس فرمودند: « بنام الله؛ پروردگار این قربانی را از محمّد وآل محمّد وامّت محمّد بپذیر. » و سپس قربانی کردند.

دو حدیث گذشته نشانگر استحباب بر پهلو خوابانیدن گوسفند در هنگام ذبح هستند. خواباندن گوسفند بر پهلوی چپ و قرار دادن آن بطرف قبله مورد اتّفاق همه علماء است. همچنین این احادیث دلالت بر این دارند که شخص ذبح کننده چاقویش را تیز کند و «بسم الله(27) و الله اکبر» بگوید و به وسیله قطع کردن دو رگ کلفتِ دو طرف گردن، خون قربانی را جاری كند. سپس میگوید: « اللهم تقبل من (فلان) و آل (فلان).» «پروردگارا از این قربانی از (فلانی)و (خانواده فلانی) بپذیر.» و پاهایش را روی کناره گردن حیوان قرار میدهد تا ذبح آسانتر انجام شود.

شیخ ابن عثمین (رحمه الله) میفرماید: «هنگامی که دو رگ کلفت در دو طرف گردن حیوان قطع شد، گوشتِ حیوان حلال گشته است؛ اگر چه حلقوم و نای حیوان قطع نشده باشد. برای اینکه هیچ دلیلی بر لزوم قطع كردن حلقوم و نای نیست.»(28)

و سنّت رسول اکرم(صلی الله علیه و سلم) اینست كه ذبح حیوان قربانی در محلّ «مصلی عید» انجام شود.(29)


وکالت دادن در قربانی

گرفتن وکیل و نماینده در سر بریدن حیوان قربانی جایز است،شخص قربانی کننده می تواند شخصی را از طرف خود به عنوان وکیل برای سر بریدن و تقسیم قربانی تعیین کند.(یعنی این كارها را به او محوّل سازد) و این عمل در بین تمامی اهل علم جایز است و هیچ خلافی در آن نیست.


یك نكته مهمّ:

اگر در شکم حیوان قربانی جنینی باشد، حکم آن چیست؟

از ابی سعید (رضی الله عنه) روایت است که فرمود:« سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و سلم) عَنِ الْجَنِینِ فَقَالَ « كُلُوهُ إِنْ شِئْتُمْ». وَقَالَ مُسَدَّدٌ قُلْنَا یا رَسُولَ اللَّهِ نَنْحَرُ النَّاقَةَ وَنَذْبَحُ الْبَقَرَةَ وَالشَّاةَ فَنَجِدُ فِى بَطْنِهَا الْجَنِینَ أَنُلْقِیهِ أَمْ نَأْكُلُهُ قَالَ « كُلُوهُ إِنْ شِئْتُمْ فَإِنَّ ذَكَاتَهُ ذَكَاةُ أُمِّهِ »(30) (از رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) درباره جنین پرسیدم، رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) فرمود: «اگر دوست داشتید آن را بخورید.») و در روایت دیگر (گفتیم: ای رسول خدا همانا ما شتری را نحر یا گاو و گو سفند را ذبح میکنیم و در شکم آنها جنین است؛ آنرا بخوریم یا بیرون بیندازیم؟ فرمود: « اگر خواستید آن را بخورید. همانا ذبح حیوانِ مادر، ذبح جنین هم محسوب میشود.»


چگونگی توزیع گوشت قربانی

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) در ابتدا از ذخیره کردن گوشتهای قربانی بیش از سه روز نهی کرد و سپس آن را جایز دانستند.

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) میفرماید: « إِنَّمَا نَهَیتُكُمْ مِنْ أَجْلِ الدَّافَّةِ الَّتِى دَفَّتْ فَكُلُوا وَادَّخِرُوا وَتَصَدَّقُوا »(31) «همانا شما را از ذخیره کردن گوشت قربانی بخاطر ورود صحرانشینان فقیر به مدینه نهی کردم،پس (از این به بعد می‌توانید) بخورید و ذخیره کنید و صدقه دهید.»

و در روایتی دیگری: «کلوا و أطعموا وادّخروا» «بخورید و اطعام دهید و ذخیره کنید.» و در روایتی دیگر نزد مسلم، این چنین آمده است: «کلوا و اطعموا واحبسوا و ادّخروا» «بخورید و در راه خدا به نیازمندان بدهید و ذخیره کنید.»

با استناد به این احادیث...

برای خانواده قربانی کننده مستحبّ است که ازگوشت قربانی بخورند و برای خودشان ذخیره کنند و مقداری از آن هدیه بدهند و مقداری از آن به فقرا و نیازمندان صدقه دهند؛ و در شرع هم برای هر كدام از امور بالا ( ذخیره كردن - هدیه دادن - صدقه ) مقدار مشخّصی تعیین نشده است.(یعنی بستگی به خود صاحب قربانی دارد كه گوشت آن را چگونه توزیع كند.)

از فروش گوشت قربانی و دادن دستمزد قصّاب از آن نهی شده است.

سیدنا علی (رضی الله عنه) میفرماید:« أَمَرَنِى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و سلم) أَنْ أَقُومَ عَلَى بُدْنِهِ وَأَنْ أَتَصَدَّقَ بِلُحُومِهَا وَجُلُودِهَا وَأَجِلَّتِهَا وَأَنْ لاَ أُعْطِىَ الْجَازِرَ مِنْهَا (شیئاَ). قَالَ « نَحْنُ نُعْطِیهِ مِنْ عِنْدِنَا »(32) «رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) مرا امر نمودند تا کارهای شتر قربانی را انجام دهد و اینکه گوشت و پوست و پشم آن را صدقه دهم و از آن چیزی(دستمزد) به قصاب ندهم.» ومیفرماید: « همانا مزد قصاب را از خود پرداخت میکردیم.»

امام شوکانی(رحمه الله) میفرماید: «از جمله (وأن لا أعطی الجازر منها شیئاً) در این حدیث ممكن است اینگونه برداشت شود که از حیوان قربانی شده بهیچوجه چیزی به قصّاب داده نشود، اما منظور این حدیث، این است كه از حیوان قربانی بعنوان دستمزد چیزی به قصّاب داده نشود؛ امّا به غیر از آن (بعنوان صدقه یا هدیه) اشکالی ندارد.»

امام قرطبی(رحمه الله) میفرماید: «با استناد به این حدیث پوست وپشم قربانی فروخته نمیشود؛ چون جزئی از گوشت است و دادن پوست وپشم به قصاب بعنوان دستمزد حکم فروش دارد و اتّفاق همه علماء بر این است که گوشت و پوست و پشم حیوان قربانی فروخته نمیشود و فروش آن ممنو ع است.»(33)
 

حکم صدقه دادن قیمت حیوان بجای قربانی كردن آن

جایز نیست. از رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) و اصحاب گرامیش روایت نشده است که این كار را انجام داده باشند؛ بلکه همه آنها قربانی میکردند و اگر پرداخت قیمت بجای قربانی بهتر و درست بود، آن را انجام میدادند. و... بهترین هدایتها و راهها، هدایت و راه رسول الله (صلی الله علیه و سلم) است.


حکم انتقال گوشت قربانی وذبح آن خارج از شهر قربانی کننده چیست ؟

هیچ دلیلی بر ممنوعیت انتقال گوشت قربانی و ذبح آن خارج از شهر قربانی کننده از رسول اکرم(صلی الله علیه و سلم) وارد نشده است. و همانطوركه میدانید اكثر مردم در شهر خودشان قربانی میکنند و اگر برخی خارج از شهر خود قربانی کنند، بیم از بین رفتن این عبادت و شعار الهی وجود ندارد.

امام شافعی(رحمه الله) میفرماید: «خوردن گوشت قربانی مستحب و اطعام دادن آن (به دیگران) واجب است.» معلوم است هرگاه مستحبّات با واجبات و مصالح بزرگتر تعارض پیدا کند، همانا جایز است برای رسیدن به مصالح بزرگتر، مستحبّات را ترک کرد و این مسئله نزد اهل علم معروف ومشهور است.

و بدان که همانا بزرگترین هدف دین اسلام از قربانی، اطعام وغذا دادن (به فقرا) است؛ و نهی رسول الله (صلی الله علیه و سلم) از ذخیره کردن قربانی بیش از سه روز به سبب فقر ونیازمندی دیگران دلیلی بر همین امر مهمّ است؛ و هنگامی که فقر برطرف شد، نهی از ذخیره کردن بیش از سه روز نیز برطرف شد. مطمئناً با كمك (و فرستادن گوشت قربانی) به شهرها و روستاهای آسیب‌دیده از زلزله و سیل و طوفان، بیشتر مقصد دین محقّق میشود.
 

حکم مسلمانی که توانایی قربانی ندارد

رسول الله (صلی الله علیه و سلم)از طرف آن عدّه از امّتش كه توانایی و استطاعت ندارند، قربانی نموده‌اند؛ تا آنها هم از اجر و ثواب قربانی بی‌نصیب نمانند.

رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) در هنگام ذبح یکی از قوچ‌ها فرمودند: « بِسْمِ اللَّهِ وَاللَّهُ أَكْبَرُ هَذَا عَنِّى وَعَمَّنْ لَمْ یضَحِّ مِنْ أُمَّتِى»(34) «بسم الله و الله اكبر. پروردگارا ! این از طرف من و هركس از امّتم که قربانی نکرده است.»


خواننده عزیز...
در ادامه توجه شما را جلب می‌كنم به برخی از سؤالاتی كه در این باره از عدّه‌ای از علماء و مشایخ پرسیده شده و ایشان جواب داده‌اند.

سوال اوّل

من و همسرم بهمراه پدرم در یك خانه زندگی می‌كنیم، اگر یك قربانی را در روز عید قربان انجام دهم، آیا برای همه ما كافیست؟

ج: همانطوریكه ذكر كردی، قربانی كردن یك حیوان برای انجام دادن سنّت برای شما و پدرت و هسرت و همسر پدرت و اهل خانواده كافی می باشد.

سؤال دوّم

چند روز بعد از عید میتوان قربانی كرد؟

ج: روزهای قربانی 4 روز است. روز عید (دهم ذی الحجّه) و سه روز بعد از آن و با غروب روز چهارم وقت قربانی تمام می‌شود.

سؤال سوّم

دارای دو خانواده(همسر) هستم، كه هر كدام آنها در خانه‌ای مستقل زندگی می‌كنند، آیا یك قربانی برای هر دو كافیست؟

ج: یك قربانی برای شما كافیست، در صورتیكه صاحب خانه یكی باشد. اگر در هر خانه یك قربانی بطور جداگانه انجام دهی، بهتر است.


سؤال چهارم

آیا شكستن استخوانها و شاخ حیوان قربانی بعد از ذبح جایز است؟

ج: شكستن استخوانها و شاخ‌های حیوان قربانی بعد از ذبح اشكالی ندارد.


سؤال پنجم

آیا جایز است حیوانی كه قیمت آن هنوز پرداخت نشده است، ذبح كرد و بعد از مدّتی قیمت آن را پرداخت كرد؟

ذبح كردن آن جایز است. اگرچه پرداخت قیمت آن تا بعد از ذبح به تأخیر بیفتد.


سؤال ششم

برّه‌ای كه دُمِ آن از كوچكی قطع شده است، به قصد اینكه بیشتر چاق شود، آیا برای قربانی وعقیقه جایز است؟

ج: قربانی كردن حیوانی كه دم آن قطع شده جایز نیست، نه در قربانی نه در عقیقه. امّا اگر از ابتدا دم نداشته باشد، اشكالی ندارد. حكم آن مانند شاخ شكسته و حیوانی كه اصلاً شاخ ندارد و حیوانی كه گوش آن كوچك یا بدون گوش است، میباشد و حكم تمامی آنها جایز میباشد.


سؤال هفتم

اگر مرد خانه فریضه حجّ را انجام داد وقربانی كرد آیا این قربانی برای خودش و خانوده‌اش كه در وطنش هستند، كافیست؟

ج: این قربانی برای خودش كافی می باشد و برای خانواده‌اش قربانی دیگری لازم می‌باشد. امّا اگر همسر ندارد یا اینكه همسر و خانواده‌اش با او در حجّ هستند، این قربانی كافی می‌باشد.


سؤال هشتم

چه كسانی مستحقّ گوشت قربانی هستند؟

ج: صاحب قربانی میتواند برای استفاده خود و خانواده از آن بردارند و سپس به فقرا جهت رفع نیاز روز عید و به اقارب جهت ارتباط خویشاوندی (صله رحم) و به همسایگان و دوستان جهت محكم كردن اخوّت و برادری، بدهند. بهتر است كه گوشتها را در همان روز اوّل عید توزیع نماید تا بدینوسیله دل فقرا و دوستان و خویشاوندان را شاد نماید.

سؤال نهم

آیا دادن گوشت قربانی به كافر جایز است؟

ج: بله جایز است.


سؤال دهم

طبق حدیث « من أراد أن یضحی... فلا یأخذ من شعره و لا بشرته و لا اظافره...»كسی كه می‌خواهد قربانی كند، نباید مو و ناخن خود را بگیرد، آیا این شامل خانواده او هم میشود؟


ج: این نهی فقط خاص كسی است كه قربانی می كند. امّا بر خانواده او لازم نیست. بنابر اصل بر آن جواز است و هیچ دلیلی بر خلاف اصل نیست.


سؤال یازدهم

آیا دادن شكمبه و پوست و دست و پای حیوان به قصّاب جایز است؟

ج: اگر به عنوان دستمزد نباشد، اشكالی ندارد. در صورتی كه فقیری مستحقّ‌تر از او هست به آن فقیر داده میشود.


سؤال دوازدهم

آیا برای مرده هم قربانی انجام می‌شود؟

ج: قربانی فقط برای زنده‌ها سنّت است ، و برای مرده سنّت نیست. و رسول اكرم (صلی الله علیه و سلم) برای مرده‌ها قربانی نكرده است. و بدین خاطر این امر مشروعیت ندارد.


*این مطلب، ترجمه كتابچه "احكام الأضحیه" نوشته شیخ محمّد العبیدلی می‌باشد.*

منبع : بیداری اسلامی